Tender mübahisələrinə inzibati yoxsa kommersiya məhkəmələri baxmalıdır?
Ali Məhkəmənin X nömrəli qərarında “Dövlət satınalmaları haqqında” Qanunla tənzimlənən bir satınalma (kotirovka sorğusu) prosesində yaranmış mübahisənin, inzibati məhkəmə icraatı qaydasında baxılıb-baxılmaması məsələsini özündə əks etdirir. Məhkəmələr mübahisənin əsl hüquqi təbiətini—onun publik (inzibati) hüquq, yoxsa mülki hüquq münasibətlərindən irəli gəldiyini—aydınlaşdırmaq üçün işə daxil olmuş və nəticədə iddianı “inzibati məhkəmə icraatı” qaydasında mümkün hesab etməmişlər. Ali Məhkəmə də bu yanaşmanı təsdiqləmiş, mülki və inzibati mübahisələrin aidiyyətini bir daha dəqiq şəkildə izah etmişdir.
1. Giriş
Ali Məhkəmənin bu qərarı, “xxxx” Qapalı Səhmdar Cəmiyyətinin (QSC) elan etdiyi elektron kotirovka sorğusundan irəli gələn mübahisənin aidiyyəti məsələsi ilə əlaqədar qəbul edilmişdir. İddiaçı cavabdehin təşkil etdiyi tender (kotirovka sorğusu) nəticələrinin ləğv edilməsini və satınalma prosesində ona vurulan maddi zərərin ödənilməsini tələb etmiş, lakin məhkəmələr bu iddianın inzibati mübahisə kimi qiymətləndirilməsinə hüquqi əsas görməmişlər. Əsas mübahisə, “xxxx” QSC-nin publik-hüquqi qurum olub-olmaması, yəni tenderin nəticələrinin bir inzibati akt sayılıb-sayılmaması ilə bağlıdır.
2. İşin Faktiki Halları
- Kotirovka sorğusunun elan edilməsi
- “xxxx” QSC X1 İnternet Portalı vasitəsilə 13 yanvar 2023-cü il tarixdə epoksid tərkibli qrout materialının (3 komponentli məhlul) satınalınması üçün elektron kotirovka sorğusu elan etmişdir.
- Kotirovka sorğusunda beş iştirakçı—“X2” QSC, bir neçə “xxxx” MMC və fiziki şəxs (iddiaçı)—iştirak etmişdir.
- Nümunələrin sınaq prosesi
- 8 fevral və 3 mart 2023-cü il tarixlərində təqdim edilmiş nümunələr, kərpic və taxta qəlib üzərində, kustar üsullarla (texniki ölçmə cihazları olmadan) sınaqdan keçirilmişdir.
- Sınaqdan sonra komissiya “X2” QSC-nin məhsulunu daha uyğun hesab edərək, iddiaçının təklifini “formal tələblərə cavab vermədiyi üçün” kənarlaşdırmışdır.
- İddiaçının etirazı və məhkəməyə müraciət
- İddiaçı sınaqların obyektiv aparılmadığını, QSC-nin seçimi əsassız olaraq “X2” QSC-yə yönəltdiyini bildirib, tenderin nəticələri haqqında protokolun ləğvini və ona dəymiş 10.000 manat zərərin ödənilməsini istəyib.
- İddiaçı mübahisəni inzibati qaydada məhkəmə müstəvisinə daşıyaraq kotirovka sorğusunun nəticələrinin qanunsuz olduğunu iddia etmişdir.
- Mübahisənin ümumi mahiyyəti
- Əsas mübahisə, tenderi elan edən “xxxx” QSC-nin inzibati orqan olub-olmamasından irəli gəlir.
- Məhkəmələr araşdırıblar ki, publik-hüquq münasibəti (inzibati hüquq müstəvisi) yaranırmı, yoxsa tərəflər arasında mülki-hüquqi münasibət mövcuddurmu?
3. Birinci və Apellyasiya İnstansiyası Məhkəmələrinin Hüquqi Mövqeyi
- Bakı İnzibati Məhkəməsi (Birinci instansiya)
- 30 noyabr 2023-cü il tarixli qərardadı (iş № 2-1(112)-8822/2023) ilə iddia mümkün sayılmamışdır.
- Məhkəmə qeyd etmişdir ki, “xxxx” QSC inzibati orqan deyil, onun barəsində qəbul edilən satınalma prosedurunun sonunda mülki müqavilə imzalanacağı gözlənilir. Bu səbəbdən “inzibati mübahisə” kriteriyası qarşılanmır.
- Bakı Apellyasiya Məhkəməsinin İnzibati Kollegiyası
- 1 fevral 2024-cü il tarixli, 2-1(103)-1201/2024 nömrəli qərardadı ilə birinci instansiya məhkəməsinin qərardadı qüvvədə saxlanmışdır.
- Apellyasiya Məhkəməsi bir daha vurğulamışdır ki, “xxxx” QSC Nazirlər Kabinetinin “İnzibati orqanların Təsnifatı”nda yer almır, dövlət satınalmalarını həyata keçirən subyekt olsa da, o, inzibati səlahiyyətə malik publik hüquqi orqan kimi çıxış etmir.
4. Ali Məhkəmənin Kassasiya İcraatı Qaydasında Araşdırması və Mövqeyi
Ali Məhkəmənin İnzibati Kollegiyası (hakimlər: Rəsulbəyova Nigar İmran qızı – məruzəçi, Bədəlov Kəmaləddin Nurəddin oğlu, Quliyev Zakir Müslüm oğlu) kassasiya şikayətini yazılı icraat qaydasında araşdıraraq aşağıdakı nəticələrə gəlmişdir:
- İnzibati orqan anlayışı və tərəflər arasındakı münasibət
- “İnzibati icraat haqqında” Qanuna əsasən, inzibati orqan qanuna görə inzibati akt qəbul etmək səlahiyyəti verilmiş qurumdur. “xxxx” QSC belə bir səlahiyyətə malik qurum olmayıb, inzibati orqanlar təsnifatına da daxil deyil.
- Dövlət satınalmaları prosedurunun hüquqi təbiəti
- “Dövlət satınalmaları haqqında” Qanuna əsasən, satınalma müqaviləsi mülki-hüquqi münasibətləri ifadə edir. Mülki Məcəllənin 404-1-ci maddəsində də göstərildiyi kimi, belə müqavilələr mülki qanunvericiliyin ümumi prinsipləri üzrə tənzimlənir.
- Mübahisəli qərarlar (məsələn, tenderin qalibini elan edən protokollar) inzibati akt sayılmır, çünki bunlar publik-hüquqi güc tətbiq etmir; sadəcə tərəflərin işgüzar (kommersiya) maraqlarını nizamlamaq üçün qəbul edilən qərarlardır.
- Nəticə etibarı ilə
- İddia inzibati məhkəmə icraatı qaydasında mümkün hesab edilmir.
- Apellyasiya Məhkəməsi iddianın mümkünsüzlüyü barədə nəticəyə gəlsə də, bu mövqenin qanunvericiliyə uyğun olduğunu Ali Məhkəmə də təsdiq etmişdir.
- Kassasiya şikayəti təmin edilməmiş, apellyasiya instansiyasının qərardadı dəyişdirilmədən saxlanılmışdır.
5. Qısa Hüquqi Təhlil
- Mülki və inzibati mübahisələrin fərqi
- Publik (inzibati) mübahisənin meyarı: tərəflərdən ən azı biri inzibati orqan səlahiyyətinə malik olmalı, o biri tərəfə qarşı dövlət hakimiyyətini tətbiq etməlidir.
- İş üzrə cavabdeh QSC kommersiya-hüquqi şəxsdir, “inzibati orqanların təsnifatı”nda yoxdur. Deməli, “xxxx” QSC-nin hərəkətləri inzibati akt xarakteri daşımır.
- Dövlət payının mövcudluğu avtomatik inzibati orqan demək deyil
- Dövlətin nəzarət payına sahib olmaq o demək deyil ki, həmin QSC publik-hüquqi hakimiyyətdən istifadə edir. Satınalma müqavilələrinin bağlanması xüsusi-hüquqi (mülki) qaydalarla tənzimlənir.
- Bu səbəbdən tender prosedurunda iştirak edən subyektlər arasında yarana biləcək mübahisələr də, bir qayda olaraq, mülki prosessual qaydada həll edilməlidir.
- Tələb olunan zərərin ödənilməsi və protokolun ləğvi iddialarının mülki xarakteri
- İddiaçının tələb etdiyi 10.000 manat əldən çıxmış fayda (əldən buraxılmış mənfəət) də məhz mülki-hüquqi yanaşmaya daxildir.
- Tender protokolu “müqavilə öncəsi” sənəd olub, inzibati orqan tərəfindən qəbul edilən publik-hüquqi akt deyil. Bu hal da mübahisənin mülki məhkəmə icraatına aid olduğunu göstərir.
6. Nəticə
Ali Məhkəmənin bu qərarı bir daha təsdiq edir ki, “dövlət satınalmaları” ifаdəsi, avtomatik şəkildə mübahisənin inzibati-hüquqi xarakter daşıdığını göstərmir. Satınalan təşkilat inzibati orqan səlahiyyətinə malik deyilsə, mübahisə məhz mülki məhkəmə icraatının predmetidir. Kotirovka və tender prosedurlarından irəli gələn bütün mübahisələr (əgər tərəf bir inzibati orqan deyilsə) məhz mülki qaydada, ümumi məhkəmələrdə həll edilməlidir.
Bu işin presedent əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki, dövlət payı (nəzarət zərfi) olan hüquqi şəxslərin həyata keçirdiyi satınalmalarla bağlı yarana biləcək mübahisələrin hansı məhkəmə icraatına aid olduğunu dəqiqləşdirir. Qərar bu qənaəti möhkəmləndirir ki, hakimiyyət səlahiyyətinin olmaması mülki mübahisəni istənilən inzibati elementdən ayırır və bununla da, mübahisə məhz mülki məhkəmə icraatının predmetinə çevrilir.
Son Söz
Ali Məhkəmənin tenderlə bağlı bu növbəti qərarı, dövlət müəssisələri və dövlət payı olan qurumlarla mallar (işlər, xidmətlər) üzrə müqavilə əlaqələrinə girmək istəyən şəxslər üçün yolgöstərən bir məhkəmə presedenti rolunu oynayır. Burada əsas diqqət “inzibati orqan” və “mübahisənin publik-hüquqi xarakteri” meyarlarına yetirilir. Qərar əyani şəkildə göstərir ki:
- Kotirovka və tender protokolları, publik-hüquqi aktdan çox, mülki-hüquqi müqavilə ilkin mərhələsi (pre-müqavilə) kimi nəzərdən keçirilməlidir.
- Dövlət iştiraklı QSC və ya ASC sırf kommersiya fəaliyyətinə dair müqavilə bağlayırsa, o, inzibati orqan səlahiyyətlərini icra etmir, dolayısıyla məhkəmə mübahisəsi inzibati icraat qanunvericiliyi çərçivəsinə düşmür.
Beləliklə, məhkəmənin gəldiyi yekun nəticə, mülki və inzibati mübahisələrin aidiyyəti sahəsində zəruri olan hüquqi sərhədləri bir daha dəqiq müəyyən edir və dövlət satınalmalarında iştirak edən bütün subyektlərə mühüm praktiki mesaj verir.
