Sahibkar fəaliyyətini dayandırsa da iddia kommersiya məhkəməsinə verilməlidir
Fərdi sahibkar vergi orqanında rəsmi qaydada uçotdan çıxarılmayana qədər sahibkarlıq subyekti statusunu qoruyub saxlayır. Vergi ödəyicisinin fəaliyyətini müvəqqəti dayandırması isə yalnız onun faktiki fəaliyyət göstərmədiyini göstərir, lakin həmin şəxs vergi orqanında uçotdan silinmədiyi üçün hüquqi cəhətdən sahibkar kimi tanınmağa davam edir. Bu səbəbdən, “faəliyyəti müvəqqəti dayandırılan sahibkar da sahibkar sayılır” ifadəsi öz hüquqi əsasını məhz vergi və mülki qanunvericiliyin müvafiq normalarından götürür.
Mülki işlərdə məhkəmə aidiyyəti, xüsusilə sahibkarlıq fəaliyyəti əsasında yaranan mübahisələrin hansi məhkəmə icraatına aid olduğunu müəyyənləşdirmək, həm tərəflər, həm də məhkəmələr üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Son dövrlərdə bu sahədə qanunvericiliyə edilmiş dəyişikliklər ümumi məhkəmələrlə kommersiya məhkəmələri arasında səlahiyyət bölgüsünü yenidən formalaşdırmışdır. X tarixdə Ali Məhkəmə həmin məsələyə dair növbəti aktual qərarı qəbul etmişdir.
İşin faktiki halları
Mübahisənin əsasını İddiaçının Cavabdehə qarşı “pul tələbi” təşkil etmişdir. Belə ki, İddiaçı məhkəməyə müraciət edərək Cavabdehdən qalan 6970 manat borcun və 89,70 manat dövlət rüsumunun ödənilməsini xahiş etmişdir. İddiaçı öz ərizəsində göstərmişdir ki, Cavabdeh ondan 2023-cü il ərzində bitkiçilik məqsədi üçün dərman və gübrə preparatları əldə etmiş, borcun bir hissəsini ödəsə də, yerdə qalan məbləği qaytarmamışdır.
Birinci instansiya məhkəməsi – Siyəzən Rayon Məhkəməsi işə ümumi məhkəmə aidiyyəti üzrə baxılması üçün əsaslar görmədiyi üçün iddianı Sumqayıt Kommersiya Məhkəməsinə göndərilməsi barədə qərardad qəbul etmişdir. Hakim belə nəticəyə gəlmişdir ki, hər iki tərəf – həm satıcı (İddiaçı), həm də alıcı (Cavabdeh) – sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğuldur. İddiaçının əsas fəaliyyət növü gübrələrin pərakəndə satışı, Cavabdehin isə iribuynuzlu mal-qaranın yetişdirilməsi olduğu müəyyən edilmişdir. Qərardadda vurğulanmışdır ki, Cavabdehin VÖEN-i passiv vəziyyətdə olsa da, qanunvericiliyə uyğun olaraq hələ uçotdan çıxarılmamışdır və onun sahibkarlıq fəaliyyəti statusu davam edir. Beləliklə, məhkəmə mübahisənin hər iki tərəfin malik olduğu sahibkarlıq fəaliyyəti çərçivəsində yarandığını əsas götürmüşdür.
İddiaçı bu qərardaddan narazı qalmış, məsələni istehlak mübahisəsi kimi dəyərləndirərək, işə ümumi məhkəmədə baxılmalı olduğunu bildirmişdir. O, Cavabdehin şəxsi istehlak məqsədi ilə gübrələri aldığını, mübahisənin kommersiya fəaliyyətindən qaynaqlanmadığını, tərəflər arasında klassik anlamda istehlak kredit müqaviləsi bağlanmadığını vurğulamışdır.
Lakin birinci instansiya məhkəməsi bu şikayəti əsaslı hesab etməmiş və işi ali instansiyaya göndərmişdir. Beləliklə, 15 yanvar 2025-ci il tarixdə Ali Məhkəmə mübahisəni yazılı icraat qaydasında araşdıraraq yekun qərarını qəbul etmişdir.
Ali Məhkəmənin mövqeyi
Ali Məhkəmənin Mülki, Kommersiya və İnzibati kollegiyalarının hakimlərindən ibarət qarışıq tərkibi, ilk növbədə, mübahisənin maddi hüquq və prosessual hüquq normaları baxımından kommersiya mübahisəsi olub-olmamasını yoxlamışdır. Qərarda “İşlərin ümumi və yaxud kommersiya məhkəmələrinə aidiyyətinin müəyyən edilməsi…” barədə Plenum Qərarına istinad edilmişdir. Həmin Qərarda göstərilmişdir ki, məhkəmə aidiyyəti müəyyən edilərkən həm subyekt tərkibinə (tərəflərin sahibkarlıq subyekti olub-olmamasına), həm də mübahisənin onun əsas fəaliyyət sferasından, yəni sahibkarlıq fəaliyyəti çərçivəsindən irəli gəldiyinə baxılmalıdır.
Ali Məhkəmə müəyyən etmişdir ki:
- İddiaçı gübrələrin pərakəndə satışı ilə (VÖEN-ə malik fiziki şəxs) məşğuldur.
- Cavabdeh isə iribuynuzlu heyvandarlıq sahəsində (yenə VÖEN-ə malik fiziki şəxs) fəaliyyət göstərmək üçün uçota alınmışdır.
- Mübahisənin predmeti – borcun ödənilməsi öhdəliyi – məhz hər iki tərəfin sahibkarlıq fəaliyyəti ilə əlaqəli bağlanmış nisyə alğı-satqı müqaviləsindən qaynaqlanmışdır. İddiaçı satışla mənfəət əldə etməyə, Cavabdeh isə aldığı dərman və gübrələri öz təsərrüfatında (pomidor sahəsində) istehsal məqsədi ilə istifadə etməyə yönəlmişdir.
Beləliklə, Ali Məhkəmə mövqeyini ortaya qoyarkən qeyd etmişdir ki, mübahisə, subyekt tərkibi və hüquqi münasibətlərin xarakteri baxımından kommersiya xarakteri daşıyır, sadəcə şəxsi istehlak nöqteyi-nəzərindən yaranan bir mübahisə deyildir. Qanunvericiliyə əsasən, fərdi sahibkarın VÖEN-i passivləşsə belə, o, vergi uçotundan çıxarılmadığı müddətcə sahibkarlıq statusunu qoruyub saxlayır. Məhkəmə həmçinin vurğulamışdır ki, hansısa məhsulun real olaraq şəxsi istehlakda istifadə edilib-edilməməsi məsələsi, əgər tərəflər kommersiya subyekti kimi tanınırsa və onların münasibəti biznes məqsədləri üçün formalaşmışdırsa, mübahisənin kommersiya məhkəməsinə aidiyyətini dəyişmir.
Nəticədə Ali Məhkəmə, birinci instansiya məhkəməsinin qərardadını dəyişdirmədən saxlamış və şikayəti əsassız hesab etmişdir. Bu qərarla mübahisənin Sumqayıt Kommersiya Məhkəməsində baxılması təsdiqlənmişdir.
Qısa hüquqi nəticə və praktiki əhəmiyyət
Ali Məhkəmənin sözügedən qərarı, sahibkarların mülki hüquq münasibətlərindən irəli gələn mübahisələrin hansı məhkəmədə həll edilməsinə dair bir sıra aktual hüquqi meyarları bir daha təsdiqləmişdir. Hakim heyəti bir daha vurğulamışdır ki, mübahisənin kommersiya məhkəməsində baxılması üçün:
- Tərəflərdən ən azı ikisinin (və ya hər iki tərəfin) sahibkarlıq subyekti olması;
- Mübahisənin məhz bu sahibkarlıq fəaliyyəti çərçivəsində yaranması tələb olunur.
Bu iş üzrə qərar, tərəflərin VÖEN-ə malik olması və mübahisənin sahibkarlıq münasibətlərinə əsaslanması səbəbindən kommersiya mübahisəsi kimi qiymətləndirilmişdir.
Bu nöqteyi-nəzərdən, fərdi sahibkar statusuna malik fiziki şəxslərin işlərinə məhz kommersiya məhkəmələrinin baxmasının vacibliyi bir daha diqqətə çatdırılmışdır. Praktikada çox vaxt hər iki tərəfin fərdi sahibkar statusu olub-olmamasının aydın müəyyənləşdirilməməsi səbəbindən aidiyyətin düzgün seçilməsində problemlər yaranır. Halbuki bu qərar göstərir ki, mübahisənin məzmunu və tərəflərin hüquqi statusu işin harada həll ediləcəyini müəyyən etmək üçün həlledicidir.
Eyni zamanda qərarda, istənilən sahibkarlıq mübahisəsində qarşı tərəfin VÖEN-nin “passivləşməsi”nin, yəni fəaliyyətin müvəqqəti dayandırılmasının hüquqi baxımdan fərdi sahibkar statusunun tam itirilməsi demək olmadığı qeyd edilmişdir. Bu praktiki yanaşma, sahibkarların müxtəlif dövrlərdə fəaliyyətlərini müəyyən səbəblərdən dondurduqları hallarda, gələcəkdə yarana biləcək hüquqi mübahisələrin kommersiya məhkəmələri tərəfindən baxılmasını təmin edir.
Nəticə
Göründüyü kimi, Ali Məhkəmənin 15 yanvar 2025-ci il tarixli qərarı kommersiya mübahisələrinin məhkəmə aidiyyəti məsələlərini bir daha aydınlaşdırmışdır. Qərarda işin faktiki halları ilə yanaşı, qanunvericiliyin müvafiq müddəaları geniş şəkildə təhlil edilmiş və tətbiq edilmişdir. Bu qərar, sahibkarlıq fəaliyyəti əsasında yaranan mübahisələrin, tərəflərdən hər hansı birinin fəaliyyətinin müvəqqəti dayandırılmasından asılı olmayaraq, kommersiya məhkəmələrində baxılmalı olduğu mesajını verərək mühüm presedent xarakteri daşıyır.
Beləliklə, məhkəmə təcrübəsində məsələ hər iki tərəfin sahibkarlıq fəaliyyəti ilə əlaqəli olan münasibətlərinə dair mübahisədirsə, bu mübahisənin kim tərəfindən və hansı məqsədlə qaldırılmasından asılı olmayaraq, kommersiya məhkəmələrində həll edilməlidir. Qərar isə bir daha təsdiq edir ki, qanunvericiliyin tələblərinə riayət olunması ilə mülki dövriyyədə şəffaflıq və effektiv hüquqi müdafiə mexanizmi təmin edilir.
