Passiv sahibkarlıq fəaliyyətinin olması kommersiya məhkəməsinə aidiyyəti istisna edə bilməz
Azərbaycan Respublikasının Ali Məhkəməsi bu yaxınlarda sahibkarlıq fəaliyyəti kontekstində yaranmış pul mübahisəsi üzrə mühüm qərar qəbul etmişdir. Qərar, tərəflərin fiziki şəxs olmalarına baxmayaraq onların faktiki olaraq sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olması, bununla da məsələnin məhz kommersiya məhkəməsində həll edilməsinin zəruriliyi haqqında aydın hüquqi izahları ehtiva etmişdir. Aşağıda qərarın başvermə tarixçəsi, faktiki hallar və Ali Məhkəmənin mövqeyi ilə ətraflı tanış ola bilərsiniz.
İşin faktiki halları
- Tərəflər arasında yaranmış pul mübahisəsi
İddiaçı Cavabdehə qarşı bitkiçilik məqsədləri üçün satın aldığı dərman və gübrə preparatlarına görə qalan 6970 manat pulun və 89,70 manat dövlət rüsumunun tələb olunması barədə məhkəməyə müraciət etmişdir. İddiaçı bildirmişdir ki, Cavabdeh 2023-cü ildə ondan pomidor sahəsində istifadə üçün müxtəlif dərman və gübrə vasitələri almış, bunun müqabilində müəyyən hissəni ödəmiş, qalan borcu isə ödəməmişdir. Bu səbəbdən iddiaçı məhkəmədən pul və rüsum məbləğinin Cavabdehdən tutulub ona verilməsi barədə qətnamə çıxarılmasını xahiş etmişdir. - Birinci instansiya məhkəməsinin qərardadı
Siyəzən Rayon Məhkəməsi (hakim Bəylər Ələkbərov) məsələyə baxaraq 9 dekabr 2024-cü il tarixli qərardadı ilə mülki işin məhkəmə aidiyyəti üzrə Sumqayıt Kommersiya Məhkəməsinə verilməsinə qərar vermişdir. Birinci instansiya məhkəməsi əsaslandırmışdır ki, həm İddiaçı, həm də Cavabdeh vergi orqanında fərdi sahibkar kimi qeydiyyatdan keçmiş şəxslərdir və hər ikisi müvafiq sahədə – biri gübrələrin pərakəndə satışı, digəri isə iribuynuzlu mal-qaranın yetişdirilməsi və süd istehsalı istiqamətində sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğuldur. Mübahisə məhz onların qanuni sahibkarlıq fəaliyyətindən qaynaqlanmışdır. - Şikayət və onun məzmunu
İddiaçı qərardaddan şikayət edərək işin əslində “sahibkarlıq fəaliyyəti” kontekstində deyil, “satıcı–istehlakçı” münasibətləri müstəvisində baş verdiyini iddia etmişdir. O göstərmişdir ki, Cavabdehin fəaliyyəti passiv statusa malikdir və mübahisə istehlak krediti mahiyyəti daşıyan (fiziki şəxsin öz şəxsi ehtiyacları üçün istifadə etdiyi) alğı-satqıdan irəli gəlmişdir. Buna əsasən, iddiaçı mübahisənin ümumi məhkəmədə baxılmalı olduğunu müdafiə etmişdir. - Birinci instansiya məhkəməsinin mövqeyinin dəyişməz qalması
Siyəzən Rayon Məhkəməsi 13 dekabr 2024-cü il tarixdə çıxardığı yeni qərardadla şikayəti təmin etməmiş və işlə birlikdə Ali Məhkəməyə göndərmişdir.
Ali Məhkəmənin mövqeyi
Ali Məhkəmə Mülki, Kommersiya və İnzibati kollegiyalara daxil olan hakimlərin qarışıq tərkibində məsələni araşdırmış və belə qənaətə gəlmişdir ki, mübahisə hər iki tərəfin sahibkarlıq fəaliyyəti çərçivəsində yaranmışdır. Bu isə onu kommersiya mübahisəsi kimi xarakterizə edir və aidiyyəti üzrə kommersiya məhkəməsində baxılmalıdır.
- Sahibkarlıq fəaliyyəti meyarı
Qərarda vurğulanmışdır ki, Azərbaycan Respublikasının Mülki Məcəlləsinin 13-cü maddəsi və “Sahibkarlıq fəaliyyəti haqqında” Qanunun 1-ci maddəsi sahibkarlıq fəaliyyətini “şəxsin müstəqil surətdə həyata keçirdiyi, əsas məqsədi gəlir götürmək olan fəaliyyət” kimi müəyyən edir. “Elektron Məhkəmə” Sistemindən əldə edilən məlumatlara əsasən, İddiaçı gübrələrin pərakəndə satışı, Cavabdeh isə iribuynuzlu mal-qaranın yetişdirilməsi və süd istehsalı sahəsində VÖEN-lə fəaliyyət göstərməkdədir. Hərçənd Cavabdehin fəaliyyəti müvəqqəti dayandırılmış ola bilər, lakin qanunvericiliyə görə, bu, onun fərdi sahibkar statusunu avtomatik surətdə aradan qaldırmır. - Hüquq münasibətlərinin xarakteri
Ali Məhkəmə diqqəti kommersiya mübahisələrinin müəyyən edilməsi üçün Mülki Prosessual Məcəllənin 25, 26, 24.2-ci maddələrinin və Ali Məhkəmə Plenumunun müvafiq Qərarının tələblərinə yönəltmişdir. Burada mübahisənin predmeti və subyekt tərkibinin sahibkarlıq fəaliyyətindən irəli gəlib-gəlmədiyi əsas meyar kimi çıxış edir. Müəyyən edilmişdir ki, əsas tələb tərəflərdən ən azı ikisinin həyata keçirdiyi sahibkarlıq fəaliyyətindən doğmalıdır. Hazırkı işdə hər iki tərəfin (satıcı və alıcı) fəaliyyəti məhz sahibkarlıq subyektləri kimi həyata keçirilmişdir və dərman–gübrə preparatlarının satış-alışı kommersiya məqsədilə baş vermişdir. - Cavabdehin istehlakçı olmadığı qənaəti
İddiaçının “Cavabdeh istehlakçı kimi şəxsi məqsəd üçün alıb ödəniş etməmişdir” iddiası Ali Məhkəmə tərəfindən qəbul edilməmişdir. Qərarda qeyd edilmişdir ki, Cavabdeh fərdi sahibkarlıq məqsədilə qeydiyyatdan çıxarılmayıb, yalnız fəaliyyətini müvəqqəti dayandırdığı üçün onun tamamilə istehlakçı statusunda çıxış etməsi mümkün deyildir. Üstəlik, alınmış dərman və gübrə preparatlarının kənd təsərrüfatı sahəsində – pomidor istehsalı üçün nəzərdə tutulması kommersiya məqsədi ehtimalını gücləndirir. - Nəticə və hüquqi qiymət
Ali Məhkəmə yekun olaraq Siyəzən Rayon Məhkəməsinin mülki işin məhkəmə aidiyyəti üzrə Sumqayıt Kommersiya Məhkəməsinə göndərilməsi barədə qərardadını düzgün və əsaslı hesab etmişdir. İddiaçının şikayəti təmin edilməmiş, birinci instansiya məhkəməsinin qərardadı dəyişdirilmədən saxlanılmışdır. Ali Məhkəmə vurğulamışdır ki, “işin aidiyyəti haqqında məsələ” yalnız tərəflərin subyekt tərkibi deyil, həmçinin mübahisənin predmetinin sahibkarlıq fəaliyyəti ilə bağlı olub-olmaması nəzərə alınmaqla həll edilir. Bu işdə isə hər iki meyarın (tərəflərin sahibkarlıq subyekti olması və mübahisənin məhz onların kommersiya məqsədli fəaliyyəti nəticəsində yaranması) mövcudluğu səbəbindən mübahisə kommersiya məhkəmələrinə məxsusdur.
Nəticə və praktiki əhəmiyyət
Bu qərar mülki və kommersiya məhkəmələrinin aidiyyəti arasında yaranan mübahisələr baxımından mühüm presedent xarakteri daşıyır. Qərarın məğzindən görünür ki, fərdi sahibkarın yalnız “passiv” fəaliyyət statusuna malik olması və ya fəaliyyətini müvəqqəti dayandırması, onu avtomatik istehlakçıya çevirmir. Əsas nəzərə alınmalı olan budur ki, mübahisə sahibkarlıq məqsədi üçün yaranmış hüquq münasibətlərindən doğmuşdurmu? Əgər iki tərəf arasında müqavilə (və ya digər hüquqi münasibət) onların hər ikisinin kommersiya məqsədlərini ehtiva edirsə, bu mübahisə kommersiya mübahisəsi hesab edilir və aidiyyəti üzrə kommersiya məhkəməsinə verilməlidir.
Buna görə, hüquqi müstəvidə bu qərarın praktik əhəmiyyəti böyükdür. Həm fərdi sahibkarlar, həm də hüquqi şəxslər, bağladıqları müqavilələrin formalaşmasında, tərəfdaşın hüquqi statusunun dəyərləndirilməsində və mübahisə yaranacağı halda hansı məhkəməyə üz tutacaqlarını öncədən proqnozlaşdırmada bu qərardan çıxan nəticələri nəzərə almalıdırlar.
Qərardan çıxan nəticələr:
- Əgər mübahisə istər hüquqi, istərsə də fiziki şəxslər arasında baş verib və onların hər ikisinin sahibkarlıq fəaliyyəti nəticəsində formalaşıbsa, iş ümumi məhkəmənin deyil, kommersiya məhkəməsinin aidiyyətinə daxildir.
- Fərdi sahibkarın müvəqqəti dayandırma statusunun mövcudluğu, əgər o, vergi uçotundan tam çıxarılmayıbsa, kommersiya məhkəməsinin aidiyyət qaydasını istisna etmir.
- İstehlakçı kimi qorunma reallıqda yalnız tərəfin şəxsi istehlak məqsədləri üçün müqavilə bağlaması hallarında mümkündür. Mübahisənin əsaslı şəkildə sahibkarlıq məqsədi daşıdığı sübuta yetərli olduqda, məhkəmə onun kommersiya mübahisəsi olduğuna qərar verir.
Beləliklə, Ali Məhkəmənin 15 yanvar 2025-ci il tarixli qərarı mübahisənin kommersiya mahiyyətini aydın dəlillərlə ortaya qoymuş və birinci instansiya məhkəməsinin işin baxılması üçün Sumqayıt Kommersiya Məhkəməsinə göndərilməsi barədə qərardadını qüvvədə saxlamışdır. Bu isə o deməkdir ki, proses yekun olaraq sahibkarlıq subyektləri arasındakı borc mübahisəsinin kommersiya məhkəməsində öz həllini tapması hüquqi cəhətdən daha doğru və qanunauyğun yanaşmadır.
