Gəncə Şəhər Məhkəməsinin nəqliyyat vasitəsindən irəli gələn mülki mübahisəni kommersiya məhkəməsinin aidiyyətinə yönləndirməsi, ardınca isə iddiaçının buna qarşı şikayət verməsi nəticəsində iş Ali Məhkəməyə qədər uzanmışdır. Nəticədə, Ali Məhkəmənin Kommersiya, Mülki və İnzibati Kollegiyalarından ibarət qarışıq tərkibi mübahisənin necə həll edilməli olduğunu hüquqi müstəvidə yenidən araşdırmış və müvafiq qərar qəbul etmişdir. Aşağıda, bir hüquqşünas gözü ilə bu işin faktiki halları, tərəflərin mövqeləri və Ali Məhkəmənin məsələyə dair tutduğu konkret mövqe ətraflı şəkildə izah edilmişdir.
İşin faktiki halları
- İddiaçının tələbi
İddiaçı – məhdud məsuliyyətli cəmiyyət (MMC) cavabdeh – fərdi sahibkar (fiziki şəxs) qarşı Gəncə Şəhər Məhkəməsinə müraciət edərək, ona məxsus “RAVON R3 SX” markalı, -PE-* dövlət qeydiyyat nişanlı avtomobilə dəymiş zərərin əvəzində 8103,8 manatın, həmin nəqliyyat vasitəsi ilə törədilmiş inzibati xətalara görə ödənilmiş 389 manat cərimənin və 105 manat dövlət rüsumunun MMC-yə qaytarılması barədə qətnamə çıxarılmasını xahiş etmişdir. - Mübahisənin tarixi
- İddiaçı və cavabdeh arasında “Avtomobilin müddətli satışı üzrə müqavilə” bağlanmış, nəqliyyat vasitəsi cavabdehə təhvil verilmiş, idarə edilməsi üçün cavabdehə ayrıca etibarnamə təqdim olunmuşdur.
- Cavabdeh əvvəlcə öhdəliklərini icra etmiş, sonradan icra edə bilmədiyi üçün avtomobili MMC-yə geri qaytarmışdır.
- Geri qaytarılmış nəqliyyat vasitəsində texniki qüsurlar aşkar olunmuş, MMC həmin qüsurlarla bağlı akt tərtib edərək avtomobilə ümumilikdə 8103,8 manat məbləğində zərərin vurulduğunu iddia etmişdir.
- Nəqliyyat vasitəsindən istifadə dövründə cavabdeh və ya onun icazəsi ilə avtomobili idarə edən şəxslər tərəfindən yol hərəkəti qaydalarının pozulmasına görə 389 manat cərimə yaranmış, bu məbləği də cavabdeh ödəmədiyindən nəticədə MMC öz hesabına ödəməyə məcbur olmuşdur.
- Birinci instansiya məhkəməsinin mövqeyi
Gəncə Şəhər Məhkəməsi 07 noyabr 2024-cü il tarixli qərardadı ilə işi geri qaytarmış və iddiaçıya tələbin kommersiya (iqtisadi) məhkəməsinə aid olduğu barədə izah vermişdir. Hakim qeyd etmişdir ki, cavabdeh vergi uçotunda olan fərdi sahibkardır və fəaliyyəti “şəxsi maşınların sürücü ilə icarəsi” istiqamətinə aid olduğundan, tərəflər arasında yaranmış mübahisənin məhz sahibkarlıq fəaliyyəti ilə əlaqədar olduğunu qənaətinə gəlmişdir. - İddiaçının şikayəti
- İddiaçı qərardadın əsassız olduğunu, cavabdehin vergi ödəyicisi kimi uçota alınmasının avtomatik olaraq mübahisənin kommersiya mübahisəsi hesab olunmasına səbəb olmadığını bildirmişdir.
- İddiaçı vurğulamışdır ki, cavabdeh avtomobili “sadə bir vətəndaş” kimi almışdır, onun fərdi sahibkar olmasına dair müqavilədə heç bir ayrıca qeyd yoxdur, ödəniş də elektron qaimə-faktura əsasında deyil, məhz adi mülki müqavilə şərtləri ilə həyata keçirilmişdir.
- Bu əsaslarla o, mübahisənin ümumi məhkəmə icraatında baxılmalı olduğunu irəli sürmüşdür.
- Aşağı instansiyanın yekun qərardadı
Gəncə Şəhər Məhkəməsi şikayəti təmin etməmiş, işlə birlikdə şikayəti Ali Məhkəməyə göndərmişdir. Hakim əvvəlki mövqeyini qoruyub saxlamışdır.
Ali Məhkəmədə baxış və izahlar
Ali Məhkəmənin Kommersiya, Mülki və İnzibati Kollegiyalarının qarışıq tərkibi Mülki Prosessual Məcəllənin müvafiq maddələrinə əsasən, məhkəmə aidiyyətinə dair məsələni yazılı icraat qaydasında araşdırmış və nəticədə Gəncə Şəhər Məhkəməsinin qərardadını ləğv edərək, işi yenidən həmin məhkəməyə qaytarmışdır.
Ali Məhkəmənin əsas nəticələri
- Aidiyyətin müəyyən edilməsi üçün tələb olunan meyarlar
- Mülki Prosessual Məcəllənin 24.2-ci maddəsinə əsasən, mübahisənin ümumi məhkəməyə və ya kommersiya məhkəməsinə aid olması üçün tərəflərin subyekt tərkibi, mübahisənin predmeti və hüquq münasibətlərinin xarakteri eyni zamanda nəzərə alınmalıdır.
- Bu o deməkdir ki, mübahisədə ən azı iki qarşı tərəf sahibkarlıq subyekti olmalı və mübahisə məhz onların sahibkarlıq fəaliyyətinin həyata keçirilməsindən (birgə və ya ayrılıqda) irəli gəlməlidir.
- Gəncə Şəhər Məhkəməsinin yanaşmasının natamam olması
- Birinci instansiya məhkəməsi yalnız cavabdehin vergi ödəyicisi olması və “şəxsi maşınların sürücü ilə icarəsi” fəaliyyətini formalaşdırdığını əsas tutmuşdur.
- Lakin məhkəmə cavabdehin avtomobili məhz fərdi sahibkar qismində alıb-almadığını, həmin alqı-satqının (avtomobilin müddətli satışı üzrə müqavilənin) hansı məqsəd daşıdığını dərindən araşdırmamışdır.
- Müqavilədə tərəflərin sahibkarlıq məqsədilə hərəkət etməsi və ya şəxsi istehlak üçün avtomobil alınmasının ayrıd edilməsi mühüm məsələdir. Əgər cavabdeh avtomobili şəxsi istifadə üçün əldə etmişdirsə, bu münasibət kommersiya mübahisəsi sayılmır və işə ümumi məhkəmədə baxılmalıdır.
- Təkrar araşdırma zərurəti
- Ali Məhkəmə qeyd etmişdir ki, aidiyyət məsələsi ilə bağlı hərtərəfli araşdırma aparılmadan mübahisənin kommersiya məhkəməsində baxılmalı olması barədə qənaət formalaşdırmaq düzgün deyildir.
- Məhkəmə əslində iddia ərizəsinin mümkünlüyü məsələsini çəkişmə prinsipinə riayət etməklə, tərəfləri dinləməklə həll etməli, kimin hansı məqsədlə bu alqı-satqını həyata keçirdiyini aydınlaşdırmalıdır.
- Qərar
- Ali Məhkəmə 07 noyabr 2024-cü il tarixli qərardadı ləğv etmiş və işi yenidən Gəncə Şəhər Məhkəməsinə qaytarmışdır.
- Gəncə Şəhər Məhkəməsi tərəflərin izahatlarını, sənədləri araşdırmaqla avtomobilin alınması və istifadəsi prosesinin sahibkarlıq fəaliyyəti çərçivəsində baş verib-vermədiyini müəyyən etməlidir. Buna uyğun nəticəyə gəldikdən sonra isə aidiyyəti üzrə işin ümumi və ya kommersiya məhkəməsinə məxsus olduğunu dəqiq şəkildə qərarlaşdırmalıdır.
Hüquqi qiymətləndirmə və praktiki əhəmiyyət
- Sahibkarlıq fəaliyyəti: Azərbaycan qanunvericiliyinə görə, sahibkarlıq fəaliyyəti, əsas məqsədi gəlir (mənfəət) götürməkdən ibarət olan, müstəqil və risk əsaslı fəaliyyət növüdür. Hər bir halda fərdi sahibkarın VÖEN-i olması yetərli deyil; əsas şərt odur ki, tərəflər arasında yaranmış mübahisə məhz bu sahibkarlıq fəaliyyəti çərçivəsində əmələ gəlmiş olsun.
- Müqavilənin məqsədi: Avtomobilin alqı-satqısı zamanı əgər tərəflərdən biri avtomobili şəxsi, ailə və ya istehlak məqsədi ilə əldə edirsə, bu halda mübahisə kommersiya xarakterli olmur. Əksinə, hər iki tərəfin də məhz gəlir əldə etmək niyyəti ilə (məsələn, avtomobili taksi xidməti, icarə, komanda fəaliyyəti və s. üçün) sövdələşmə aparması kommersiya mübahisəsi kimi qiymətləndirilə bilər.
- Məhkəmə aidiyyətinin düzgün müəyyən edilməsi: Konstitusiyanın 62-ci maddəsinə uyğun olaraq, hər kəsin işinə qanunla müəyyən edilmiş məhkəmədə baxılması hüququ vardır. Məhkəmələr arasında aidiyyətin əsassız dəyişdirilməsi yolverilməzdir. Odur ki, məhkəmə aidiyyətinə dair araşdırma hər iki tərəfin faktiki olaraq hansı fəaliyyətlə məşğul olmasını və mübahisənin hansı fəaliyyət sahəsindən qaynaqlandığını qəti şəkildə aydınlaşdırmağı tələb edir.
Nəticə
Hazırkı iş göstərir ki, məhkəmə aidiyyətinin müəyyənləşdirilməsi təkcə tərəflərin vergi ödəyicisi olub-olmaması faktına əsaslanmamalıdır. Mühüm olan məsələ mübahisənin həm subyekt tərkibinin, həm də predmeti və xarakterinin sahibkarlıq fəaliyyətinə nə dərəcədə bağlı olmasıdır. Ali Məhkəmənin gəldiyi nəticəyə görə, tərəflər mübahisənin gerçək məqsədini məhkəməyə aydın izah etməlidirlər ki, işin kommersiya və ya ümumi məhkəmə aidiyyətinə daxil olması barədə düzgün qərar qəbul edilsin.
Ali Məhkəmə birinci instansiya məhkəməsinin verdiyi qərardadı ləğv etmiş və işi yenidən Gəncə Şəhər Məhkəməsinə qaytarmışdır ki, məhkəmə aidiyyətinə dair zəruri araşdırmalar aparılsın. Bu isə o deməkdir ki, indiki halda işin mahiyyəti üzrə həll hələ də verilməmişdir. Yalnız ona hansı məhkəmədə baxılmalı olduğu dəqiqləşdirildikdən sonra mülki mübahisənin substansial (məbləğ, zərər, cərimə və s.) tərəfləri ətrafında proses davam edəcəkdir.
Bu qərar bir daha vurğulamışdır ki, məhkəmə aidiyyəti üzrə mübahisələr hüquqi təhlükəsizlik və ədalət mühakiməsi baxımından mühüm əhəmiyyət daşıyır. Hər kəsin öz işinə aidiyyəti üzrə ixtisaslaşmış məhkəmədə baxılmasını təmin etmək, hüquqların daha effektiv şəkildə qorunmasına və mübahisələrin daha tez həll olunmasına imkan yaradır.
Beləliklə, tərəflər yalnız vergi ödəyicisi statusuna görə deyil, real olaraq mübahisənin sahibi olduqları fəaliyyətin xarakterinə əsasən aidiyyəti müəyyən etdirməlidirlər. Əks halda, işin mahiyyətinə keçilmədən, uzun çəkişmələr məhz bu prosessual məsələlərin həlli mərhələsində yubanmalarla üzləşəcəkdir.
