Əvvəl Dövlət büdcəsini taladılar, Sonra geri ödədilər
Dövlət büdcəsindən vəsaitlərin qanunsuz şəkildə mənimsənilməsi və israf olunması cəmiyyətin iqtisadi təhlükəsizliyinə birbaşa zərər vurur. Bu cür cinayət əməllərinin aşkarlanması, istintaqı və məhkəmə qaydasında araşdırılması həm dövlət orqanlarının, həm də məhkəmələrin üzərinə mühüm vəzifələr qoyur. Azərbaycan Respublikasının Cinayət Məcəlləsində özgə əmlakının talanması (mənimsəmə və ya israf etmə), vəzifə səlahiyyətlərindən sui-istifadə, vəzifə saxtakarlığı, nüfuz alveri və bu kimi digər cinayət tərkibləri bu tip qanunsuz əməllərin cəzalandırılmasını nəzərdə tutur. Təcrübə göstərir ki, məhz məhkəmə orqanlarının praktikası – qərarların motivasiyası, sübutların hərtərəfli araşdırılması və tətbiq olunan cəzaların qanuna uyğunluğu – dövlət büdcəsinin qorunmasında, vəsaitlərin qanunsuz dövriyyəsinin qarşısının alınmasında əsas rolu oynayır.
Aşağıdakı yazıda Ali Məhkəmənin Cinayət Kollegiyasının X nömrəli qərarı əsasında dövlət büdcəsindən vəsaitlərin mənimsənilməsinin qarşısının alınmasında məhkəmələrin rolundan, işin faktiki hallarından və Ali Məhkəmənin mövqeyindən bəhs ediləcəkdir.
1. İşin qısa faktiki mahiyyəti
Həmin cinayət işi üzrə məhkumlar (məhkəmə aktında “Məhkum1” və “Məhkum2” adları ilə göstərilirlər) müxtəlif vaxtlarda Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyinin tabeliyində olan Dövlət Sosial Müdafiə Fondunun (DSMF) Masallı rayon şöbəsində rəhbər vəzifələrdə – biri şöbə müdiri, digəri pensiya sektorunun müdiri – işlədikləri dövrdə özgə əmlakını, yəni dövlətə məxsus pensiya, müavinət, ünvanlı sosial yardım və digər ödənişlər üçün nəzərdə tutulmuş vəsaitləri qanunsuz olaraq rəsmiləşdirərək mənimsəməkdə təqsirləndiriliblər.
İttihama görə, onlar xeyli sayda vətəndaşın pensiya və güzəştli pensiya hüquqlarının tələblərinə cavab vermədiyi halda, rəsmi sənədlərə bilə-bilə yalan məlumatlar daxil edərək həmin şəxslərə külli miqdarda əsassız ödənişlər rəsmiləşdirmişlər. Bundan əlavə, ittiham sənədlərində göstərildiyi kimi, məhkumlar rəsmi sənədlərə və elektron informasiya resurslarına yalan məlumatlar daxil etmək yolu ilə dövlət büdcəsinə xeyli məbləğdə ziyan vurulmasına şərait yaratmışlar.
İş üzrə zərərçəkmiş hüquqi şəxs olan DSMF (Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyinin tabeliyində) məhkumlar barəsində mülki iddia qaldırmış, vurulmuş maddi ziyanın onlardan tutulub ödənilməsini tələb etmişdir.
Aşağı instansiya məhkəmələrinin (Masallı Rayon Məhkəməsi və Şirvan Apellyasiya Məhkəməsi) qərarları ilə:
- Məhkum1 Cinayət Məcəlləsinin 179.2.1, 179.2.2, 179.2.3 və 179.2.4-cü maddələri ilə təqsirli bilinsə də, apellyasiya mərhələsində zərərin bir qismi ödənildiyi və Cinayət Məcəlləsinin 73-1.2-ci maddəsinin (maddi ziyanın 25 faizlik hissəsinin dövlət büdcəsinə ödənilməsi əsasında cinayət məsuliyyətindən azadetmə) tələblərinə əməl olunduğu üçün onun barəsində cinayət təqibinə bu maddələr üzrə xitam verilmişdir.
- Məhkum2 isə CM-in 179.2.1, 179.2.2, 179.2.3, 179.2.4, 32.4, 308.1 və 312-1.1-ci maddələri ilə məhkum edilmiş, ona müxtəlif məbləğlərdə cərimə cəzaları (ümumilikdə 8000 manat cərimə) və 1 (bir) il müddətinə dövlət və yerli özünüidarə orqanlarında vəzifə tutmaq hüququndan məhrumetmə növündə əlavə cəzalar təyin olunmuşdur.
Lakin zərərçəkmiş mülki iddiaçı hesab etmişdir ki, məhkəmələr tərəfindən ziyanın tam həcmi düzgün müəyyən edilməmiş və ziyanın ödənilmədiyi hissəyə dair mülki iddia əsassız olaraq rədd olunmuşdur. Bu səbəbdən həmin qurum kassasiya şikayəti vermiş, lakin Ali Məhkəmə işə baxaraq maddi və prosessual hüquq normalarına uyğunluq məsələlərini araşdırdıqdan sonra kassasiya şikayətini təmin etməmişdir.
2. Ali Məhkəmənin hüquqi mövqeyi
Ali Məhkəmənin Cinayət Kollegiyası qərarını Cinayət-Prosessual Məcəlləsinin (CPM) 419-cu maddəsinin tələblərinə əsasən yalnız hüquq məsələləri üzrə qəbul etmiş, sübutlara və işin faktiki hallarına müdaxilə etmədən aşağı məhkəmələrin qərarlarının qanuniliyini qiymətləndirmişdir.
Qərarda əvvəlcə vurğulanır ki, kassasiya instansiyasında işin yenidən faktiki araşdırması aparılmır; yalnız cinayət qanununun və cinayət-prosessual qanununun müddəalarının düzgün tətbiq edilməsi nəzərdən keçirilir.
- Zərərin ödənilməsi: Ali Məhkəmənin mövqeyinə görə, apellyasiya məhkəməsi məhkumların cinayət əməli nəticəsində dövlətə vurulan ziyanın ümumi məbləğini müəyyən etmiş və bu məbləğin bir hissəsinin vətəndaşlardan tutulub DSMF-yə qaytarıldığını, qalan hissənin isə məhkumlar tərəfindən ödənildiyini əsaslı saymışdır. Daha sonra, Cinayət Məcəlləsinin 73-1.2-ci maddəsi (“cinayət nəticəsində vurulmuş ziyanın 25 faizi ödənildikdə cinayət məsuliyyətindən azad etmə”) tətbiq edilmiş, bunun nəticəsində Məhkum1 barəsində 179.2-ci maddələr üzrə cinayət təqibinə xitam verilməsinə hüquqi əsas yaranmışdır.
- Mülki iddianın rədd edilməsi: Məhkəmə hesab etmişdir ki, cinayət işi materiallarında DSMF-yə vurulmuş ziyanın artıq tam ödənildiyi, yəni təqsirləndirilən şəxslər və (və ya) üçüncü şəxslər tərəfindən bütün məbləğin qaytarıldığı təsdiqini tapmışdır. Bu səbəbdən də həmin hissədə yeni tələblərin irəli sürülməsi qənaətbəxş hesab edilməmişdir.
- Vəzifə səlahiyyətlərindən sui-istifadə və cinayətkar əlbirlik: Məhkəmə aktında, təqsirləndirilən şəxslərin “öz qulluq mövqeyindən istifadə etməklə” dövlətin qanunla qorunan mənafelərinə xeyli miqdarda ziyan vurmaları xüsusi vurğulanır. Aşağı instansiya məhkəməsi məhkumların təqsirini təsdiqləyən sübutları araşdıraraq cəzalandırma siyasətini CM-in müvafiq maddələrinə uyğun şəkildə müəyyən etmişdir.
- Nüfuz alveri və digər epizodlar: Qərarda qeyd olunur ki, Məhkum2 ilə bağlı ayrıca nüfuz alveri (CM-in 312-1.1-ci maddəsi) və digər əməllər üzrə də icraat aparılmış, nəticədə ona cərimə cəzaları və müəyyən müddətə vəzifə tutma qadağası tətbiq edilmişdir.
3. Məhkəmələrin korrupsiyanın qarşısının alınmasında əsas roluna dair
Ali Məhkəmənin təhlili belə cinayət işləri üzrə aşağıdakı əsas məqamların önəmini bir daha vurğulayır:
- Faktların hərtərəfli araşdırılması
İlk növbədə istintaq orqanı geniş sübut toplayır: qanunsuz ödənişlərin aparılması, müvafiq rəsmi sənədlərə yalan məlumatların daxil edilməsi, hansı işçilərin hansı səlahiyyəti daşıdığı və s. Məhkəmələr isə bu sübutları qanun çərçivəsində qiymətləndirir. - Vəzifəli şəxslərin məsuliyyəti
İş materiallarında qeyd olunduğu kimi, pensiyaların, sosial müavinətlərin, ünvanlı sosial yardımların ödənilməsi sahəsində çalışan vəzifəli şəxslər maddi məsuliyyət daşıyırlar. Dövlət vəsaitinə bu şəkildə qanunsuz müdaxilə təkcə dövlət büdcəsinə ziyan vurmur, həm də cəmiyyətin aidiyyəti quruma etimadını sarsıdır. - Zərərin ödənilməsi və cəzanın humanizmi
Cinayət Məcəlləsinin 73-1.2-ci maddəsinə əsasən, əgər təqsirləndirilən şəxs vurulmuş ziyanı tam ödəyir və zərərçəkmişlə barışırsa, eyni zamanda dövlətə əlavə 25% ödəniş edirsə, həmin şəxs cinayət məsuliyyətindən azad edilə bilər. Ali Məhkəmə qərarında da vurğulandığı kimi, “Məhkum1” məhz bu mexanizmdən istifadə etməklə bəzi ittiham maddələri üzrə cinayət məsuliyyətindən azad edilmişdir. Lakin bu halda da istintaq və məhkəmə orqanları dəyə biləcək ziyanın dəqiq həcmini müəyyən etməli, bütün ödənişlərin faktiki icrasını yoxlamalıdır. - Məhkəmə instansiyalarının ardıcıllığı
Masallı Rayon Məhkəməsi birinci instansiya, Şirvan Apellyasiya Məhkəməsi ikinci instansiya, Ali Məhkəmə isə kassasiya instansiyası kimi yalnız hüquq məsələlərini nəzərdən keçirib. Bu çoxpilləli məhkəmə nəzarətinin mövcudluğu, xüsusilə kassasiya instansiyasında qərarların qanuniliyinin araşdırılması, korrupsiyaya dair işlərin obyektiv və hərtərəfli qiymətləndirilməsinə xidmət edir.
4. Nəticə
Dövlət büdcəsindən vəsaitlərin mənimsənilməsinin qarşısının alınmasında məhkəmələrin rolu son dərəcə mühüm əhəmiyyət daşıyır. Bu, aşağıdakı istiqamətlərdə daha aydın görünür:
- Cinayət tərkibinin düzgün qiymətləndirilməsi
Məhkəmələr cinayət əməlinin bütün elementlərini, qulluq mövqeyindən sui-istifadənin konkret formalarını, vurulmuş ziyanın məbləğini və əməlin başvermə şəraitini yaxından araşdıraraq qanunun düzgün tətbiqini təmin edirlər. - Zərərin ödənilməsi və zərərçəkmişin maraqlarının müdafiəsi
Məhkəmələr mülki iddia tələblərinə baxmaqla dövlətin mənafelərini qoruyur. Əgər zərər ödənilirsə, məhkəmə qanunvericiliyin tələblərini nəzərə alaraq cinayət məsuliyyətindən azad etmə və ya mülki iddianı təmin etmə barədə qərar qəbul edir. Bu, dövlətə real ziyanın qaytarılmasını təmin edən effektiv hüquqi mexanizmdir. - Cəmiyyətin ədalət gözləntisinin təmin edilməsi
Qərarların motivləndirilməsi, lazımi hallarda konkret hüquq normalarına istinad edilməsi, məhkumların əməlləri ilə tətbiq olunan cəzanın mütənasibliyinin gözlənilməsi ədalət mühakiməsinin keyfiyyətini artırır, korrupsiyaya qarşı mübarizədə ictimai inamı yüksəldir. - Hüquqi maarifləndirmə və profilaktika
Korrupsiyaya görə verilən məhkəmə qərarları profilaktik funksiyanı yerinə yetirir. Bu cür qərarlar istənilən sahədə çalışan vəzifəli şəxslərə dövlət vəsaitinin yalnız təyinatı üzrə xərclənməli olduğunu, korrupsiyaya yol verənlərin qanun qarşısında cavab verməli olduqlarını göstərir.
Ali Məhkəmənin X saylı qərarı bir daha təsdiq edir ki, korrupsiyaya qarşı mübarizə sahəsində məhkəmələr çoxpilləli və hərtərəfli hüquqi araşdırma aparır, qanunsuzluğa şərait yaradan halları detallı şəkildə təhlil edir və nəticə etibarilə dövlət büdcəsindən vəsaitlərin mənimsənilməsinin qarşısının alınmasında əsas həlqə kimi çıxış edirlər. Xüsusilə kassasiya instansiyası törədilmiş əmələ verilən cinayət-hüquqi qiymətin düzgünlüyünü, zərərin ödənilməsi və prosessual qanunvericiliyin tələblərinə riayət olunmasını yoxlamaqla dövlət maraqlarının qorunmasında mühüm rol oynayır.
