Etibarnamənin olmaması və ya vaxtının keçməsi ‘qanunsuz istismar’ demək deyil
Mülki hüquq münasibətlərində avtonəqliyyat vasitələrinin sığortalanması, yol-nəqliyyat hadisələrində sığorta ödənişinin kimdən və hansı şərtlərlə tələb edilməsi son illər ən çox mübahisə doğuran məsələlərdəndir. Azərbaycan Respublikası Ali Məhkəməsinin X saylı qərarı da məhz sığortaçı (və ya İcbari Sığorta Bürosu) tərəfindən verilmiş ödənişin “subroqasiya” qaydasında avtomobili idarə edən şəxsdən tələb olunmasına dair mühüm hüquqi məqamlara aydınlıq gətirir.
Aşağıdakı məqalədə həmin qərarın işığında əsas məsələlərə — yəni “avtomobili hüququ olmayan şəxsin istismar etməsi” anlayışına, subroqasiya tələbinin yaranma şərtlərinə və etibarnamənin olmamasının (və ya vaxtının keçməsinin) “qanunsuz istismar” sayılıb-sayılmamasına — aydınlıq gətirilir.
1. İşin mahiyyəti və tərəflərin mövqeləri
1.1. Yol-nəqliyyat hadisəsi və ödənilmiş sığorta pulu
Mübahisədə “Mercedes Benz C230” markalı nəqliyyat vasitəsinin sürücüsü (Cavabdeh) yol-nəqliyyat hadisəsi törətmiş, nəticədə həm bir işıq dirəyinə, həm də başqa bir avtomobilə ziyan dəymişdir. İcbari sığorta müqaviləsi mövcud olsa da, həmin sığorta şirkəti müflis elan edildiyindən, zərərçəkənlərə dəymiş ziyan “İcbari Sığorta Bürosu” (iddiaçı kimi çıxış edən “xxxx” Xidmətinin varisi və ya sığortanı əvəzləyən qurum) tərəfindən kompensasiya olunmuşdur. Daha sonra, subroqasiya qaydasında həmin məbləğ (ümumilikdə 5000 manat) avtomobili idarə edən şəxsdən (Cavabdeh) tələb edilmişdir.
1.2. Birinci instansiya məhkəməsi
Birinci instansiya məhkəməsi (Sumqayıt Şəhər Məhkəməsi) iddia tələbi təmin etmişdir. Məhkəmənin qənaətinə görə, hadisə baş verən tarixdə sürücünün (Cavabdehin) nəqliyyat vasitəsini “qanuni əsas olmadan” — yəni etibarnamənin vaxtı bitdiyinə görə — idarə etməsi “istismar hüququ olmayan şəxs” anlayışına uyğun gəlir. Bu səbəbdən ödənilmiş sığorta məbləğinin (5000 manat) subroqasiya qaydasında Cavabdehdən tutulub iddiaçıya (sığortaçı funksiyasını yerinə yetirən quruma) ödənilməsi qərara alınmışdır.
1.3. Apellyasiya instansiyası məhkəməsi
Sumqayıt Apellyasiya Məhkəməsi birinci instansiya məhkəməsinin qətnaməsini ləğv etmiş və yenidən qərar çıxararaq iddianı rədd etmişdir. Apellyasiya məhkəməsi hesab etmişdir ki, etibarnamənin olmaması (və ya vaxtının bitməsi) avtomobilin “qanunsuz istismar edilməsi” anlamına gəlmir. Çünki mülki hüquqa əsasən, mülkiyyətçinin (və ya digər qanuni sahibin) razılığı ilə avtomobilin faktiki istifadəyə (idarəetməyə) verilməsi kifayətdir və bu zaman əşya (avtomobil) razılıq əsasında “faktiki sahiblik” vəziyyətinə keçmiş olur. Bu isə subroqasiya tələbinə əsas verən “qanunsuz istismar” kimi qiymətləndirilmir.
1.4. Kassasiya mərhələsi
Ali Məhkəmə iddiaçının kassasiya şikayətini təmin etməmiş, apellyasiya məhkəməsinin mövqeyini əsaslı saymışdır. Bu da onu göstərir ki, etibarnamə müddəti bitdiyi üçün avtomobili idarə etməyin özü “qanunsuz istismar” sayıla bilməz, çünki mülkiyyətçinin iradəsinə zidd hərəkət mövcud olmamışdır.
2. “Qanunsuz istismar” və “etibarnamə” məsələsi: Qanunun tələbləri
2.1. “İcbari sığortalar haqqında” Qanunun 25.1.3-cü maddəsi
Bu maddə sığorta subroqasiya hüququnun hansı hallarda zərər vuran şəxsə qarşı irəli sürülə biləcəyini müəyyənləşdirir. Burada göstərilir ki, əgər “icbari sığorta şəhadətnaməsində göstərilən əmlakı onu istifadə etməyə, idarə etməyə, işlətməyə hüququ olmayan şəxs” idarə edibsə və bu, sığortalının xəbəri olmadan baş veribsə, sığortaçı (və ya müvafiq halda Büro) ödədiyi məbləği geri tələb etmək hüququ qazanır.
Apellyasiya instansiyası və Ali Məhkəmə bu normanı belə izah etmişdir:
- “Hüququ olmayan şəxs” dedikdə, mülkiyyətçinin (və ya qanuni sahibin) iradəsinə zidd olaraq avtomobili ələ keçirən və ya qanuna zidd formalarda idarə edən şəxs başa düşülür.
- Təkcə notarial etibarnamənin olmaması, yaxud vaxtının bitməsi “qanunsuz istismar” anlamına gəlmir. Mühüm meyar odur ki, avtomobil mülkiyyətçi tərəfindən könüllü şəkildə təqdim edilmişdirmi və sürücünün faktiki istifadəsi onun razılığı əsasında baş tutubmu?
2.2. Mülki Məcəllənin 163.1-ci maddəsi
Həmin maddədə qeyd olunur ki, “sahiblik əşyanın özünün verilməsi ilə verilir”. Əgər mülkiyyətçi öz iradəsi ilə əşyanı (avtomobili) qarşı tərəfə verirsə və qarşı tərəf faktiki sahibliyi həyata keçirməyə qadir olursa, o, həmin əşya üzərində faktiki sahiblik qazanmış hesab olunur. Bu müddəa apellyasiya məhkəməsinin qərarındakı əsas hüquqi arqumentdir.
3. Ali Məhkəmənin yekun mövqeyi
Ali Məhkəmə hesab etmişdir ki:
- Avtomobili idarə etmə hüququnun “qanunsuz” olması üçün mülki hüquq nöqteyi-nəzərindən onun sahiblikdən “iradəxaric” çıxması (yəni zorla, qanunsuz ələ keçirilməsi) zəruridir (Mülki Məcəllə, 1108.2-ci maddə).
- Təkcə etibarnamə müddətinin bitməsi, yaxud hər hansı formal bir sənədin çatışmazlığı, mülkiyyətçinin razılığı olan hallarda “qanunsuz istismar” (qanuna zidd yiyələnmə) sonucunu doğurmur.
- Bu səbəbdən, “İcbari sığortalar haqqında” Qanunun 25.1.3-cü maddəsi ilə subroqasiya hüququ ancaq sığorta olunmuş əmlakın mülkiyyətçisinin xəbəri olmadan, məcburən və ya qanunsuz ələ keçirilərək idarə edildikdə yaranır.
Nəticə etibarilə, apellyasiya məhkəməsinin “etibarnamə müddəti bitmiş, lakin mülkiyyətçinin razılığı olan sürücünün avtomobili idarə etməsi qanunsuz istismar sayıla bilməz” mövqeyi düzgün hesab edilmişdir. Subroqasiya tələbi bu halda rədd edilməlidir.
4. Vacib hüquqi nəticələr
- Etibarnamənin olmaması (və ya bitməsi) avtomatik qanunsuzluq sayılmır.
Etibarnamənin olmaması sürücünü inzibati məsuliyyətə cəlb edə bilər, lakin məhz subroqasiya qaydasında ödəniş tələb olunması üçün yetərli deyil. - Qanunsuz istismarın meyarı:
Subroqasiya iddiası üçün avtomobilin mülkiyyətçinin iradəsi əleyhinə — yəni onun xəbəri və razılığı olmadan — idarə olunması zəruridir. - Ali Məhkəmənin yanaşması mülki və inzibati hüququ fərqləndirir:
Məhkəmə vurğulayır ki, yol hərəkəti qaydaları (o cümlədən etibarnamənin tələb edilməsi) inzibati sferada qiymətləndirilir. Subroqasiya mübahisələri isə mülki hüquq kontekstində araşdırılır. - Yüksək təhlükə mənbəyi:
Avtonəqliyyat vasitəsi yüksək təhlükə mənbəyi sayılır. Əgər mülkiyyətçi avtomobili başqa şəxsə könüllü surətdə verirsə, sonuncu şəxs “qanunsuz yiyələnmə” etmiş hesab olunmur. Bu halda subroqasiya qaydasında sığorta pulu geri tələb edilə bilməz.
5. Ümumi tövsiyələr
- Sığorta mübahisələrində subroqasiya iddiası qaldırılarkən, “qanunsuz istismar” anlayışına dar yanaşılmalı, sadəcə etibarnamənin olmaması bu kateqoriyaya daxil edilməməlidir.
- Sığorta şirkətləri və ya İcbari Sığorta Bürosu gələcəkdə dələduzluq, avtomobili qaçırma və s. hallar istisna olmaqla, sürücünün sənədlərinin tam qaydasında olmamasına görə subroqasiya tələbinin irəli sürülməsinin çətinliyini nəzərə almalıdırlar.
- Avtomobil sahibləri bilməlidirlər ki, kiməsə könüllü şəkildə, lakin formal sənəd (etibarnamə) olmadan avtomobili sürməyə icazə vermək inzibati baxımdan problem yaratmaqla yanaşı, mülki hüquq müstəvisində sığortaçıya ödənilmiş ödənişin onlardan geri tələb olunmasının qarşısını (və ya bu prosesi çətinləşdirməsini) istisna etmir.
- Sürücülər isə nəzərə almalıdırlar ki, notarial etibarnamə əsasən inzibati-hüquqi aspektdə (Yol Patrul Xidməti və s.) tələb olunur. Mülki hüquqda subroqasiya mübahisəsi baş verərsə, etibarnamənin olmaması hələ avtomatik “qanunsuz sürücü” statusu yaratmır.
6. Nəticə
Ali Məhkəmənin X saylı qərarı sığorta sahəsində subroqasiya ilə bağlı mühüm presedentlərdəndir. Qərar göstərir ki, etibarnamənin olmaması və ya vaxtının keçməsi özlüyündə “qanunsuz istismar” anlamına gəlmir. Əgər mülkiyyətçinin razılığı mövcuddursa, sürücünün “qanunsuz” hesab edilməsi üçün iradəxaric ələ keçirmə (qaçırma və s. kimi) olması zəruridir.
Bu yanaşma sığorta hüququnun inzibati hüquq normalarından fərqli xüsusiyyətlərini ortaya qoyur: Avtomobilin sürülməsi üçün inzibati cəhətdən vacib sayılan etibarnamə, subroqasiya iddiası üçün avtomatik əsas yaratmır. Bununla belə, hər bir işin xüsusatları, mülkiyyətçinin razılığı və sürücünün doğrudan da avtomobili qanunsuz ələ keçirib-keçirmədiyi ayrıca araşdırılır.
Beləliklə, bu qərar sığorta münasibətlərində subroqasiya mübahisələrində “qanunsuz istismar” anlayışının sərhədlərini dəqiqləşdirir və məhkəmələrə bu mübahisələri ədalətli həll etməyə dair hüquqi istiqamət verir. #3399/2024
