1. İşin faktiki halları
Məhkəmə araşdırmalarına əsasən, cinayət işi bir neçə şəxsə qarşı CM-in 193-1 (cinayət yolu ilə əldə edilmiş pulların leqallaşdırılması) və 308 (vəzifə səlahiyyətlərindən sui-istifadə) maddələrinin müxtəlif bəndləri üzrə ittihamların irəli sürülməsi ilə bağlı olmuşdur.
Qısa məzmun
- Təqsirləndirilən şəxs1 fərdi sahibkarlıqla məşğul olan, öz qulluq mövqeyindən istifadə etməklə cinayət yolu ilə əldə edilmiş vəsaitləri leqallaşdırmaqda və vəzifə səlahiyyətlərini aşmaqda təqsirli bilinmişdir.
- Təqsirləndirilən şəxs2 mühasib qismində çıxış edərək, oğurluq yolu ilə əldə olunduğu güman edilən külli miqdarda pul vəsaitlərinin qanunsuz şəkildə müxtəlif hesablar arasında köçürülməsinə vasitəçilik etmişdir.
- Məhkum (qərardakı mətn üzrə “Məhkum” kimi göstərilən şəxs) daha əvvəl də cinayət məsuliyyətinə cəlb edilmiş, lakin şərti məhkum edilmiş şəxs olmuşdur. Bu işdə o da cinayət yolu ilə əldə edilmiş vəsaitin leqallaşdırılmasında iştirak etmişdir.
İstintaq materiallarından və məhkəmə qərarlarından göründüyü kimi, adıkeçən şəxslər müxtəlif müqavilə və elektron qaimələrdən istifadə etməklə, cinayət yolu ilə əldə olunmuş pulların guya rəsmi mənbədən gəlirmiş kimi təqdim olunmasına nail olmuşlar. Vəsaitlər bir neçə hesaba köçürülmüş və nəticədə dövlətdən gizli şəkildə müəyyən məbləğ mənimsənilmiş, habelə qanunun aliliyinə ciddi zərər vurulmuşdur.
Birinci instansiya məhkəməsi – Bakı Ağır Cinayətlər Məhkəməsi – bu şəxslərin təqsirli olduğu qənaətinə gələrək hər birinə azadlıqdan məhrumetmə cəzası təyin etmiş, lakin Cinayət Məcəlləsinin 70-ci maddəsini (şərti məhkumetmə) tətbiq edərək onlara real həbsdən azad olma imkanı yaratmışdır.
Dövlət ittihamçısı isə hökmdən narazı qalaraq, bu şəxslərə münasibətdə şərti məhkumetmənin tətbiq edilməsinin düzgün olmadığını bildirmiş və həmin müddəaların hökm mətnindən xaric olunmasını tələb etmişdir. Beləliklə, apellyasiya instansiyasında həm ittiham tərəfinin protesti, həm də məhkumların və onların müdafiəçilərinin şikayətləri araşdırılmışdır.
2. Bakı Apellyasiya Məhkəməsinin mövqeyi
Bakı Apellyasiya Məhkəməsi, dövlət ittihamçısının protestini əsaslı hesab edərək təqsirləndirilən şəxslər barəsində aşağıdakı dəyişiklikləri etmişdir:
- Hər üç təqsirləndirilən şəxsin əməli CM-in 193-1.3.2-ci maddəsindən 193-1.2.1-ci maddəsinə tövsif edilmişdir (cinayət yolu ilə əldə edilmiş külli miqdarda pul vəsaitinin leqallaşdırılması, qabaqcadan əlbir olan bir qrup şəxs tərəfindən).
- Onların hər biri haqqında CM-in 70-ci maddəsinin (şərti məhkumetmə) tətbiqi rədd edilmiş, beləliklə, apellyasiya məhkəməsi real həbs cəzasına üstünlük vermiş, qərarda onların dərhal məhkəmə iclas zalından həbsə alınmaları təsbit edilmişdir.
- Təqsirləndirilən şəxs1-ə həm 193-1.2.1, həm də 308.2-ci maddələri ilə qəti olaraq 5 il 6 ay müddətinə azadlıqdan məhrumetmə,
- Təqsirləndirilən şəxs2-yə 5 il azadlıqdan məhrumetmə,
- Məhkum-a isə əvvəlki şərti cəzası ləğv edilməklə, ümumilikdə 6 il azadlıqdan məhrumetmə cəzası təyin edilmişdir.
3. Kassasiya şikayətlərinin dəlilləri
Ali Məhkəməyə kassasiya qaydasında müraciət edən məhkumlar və onların vəkilləri əsasən belə arqumentlər irəli sürmüşlər:
- Cinayət işindəki sübutların onlara qarşı ittihamları tam şəkildə təsdiq etmədiyini, əmələrində cinayət tərkibinin olmadığını, məhkəmələrin maddi və prosessual hüquq normalarını pozduğunu iddia etmişlər.
- Təyin olunan cəzaların onların şəxsiyyəti, törətdikləri əmələrin faktiki halları və ictimai təhlükəlilik dərəcəsi ilə müqayisədə ağır olduğu bildirilmişdir.
- Bəzi məhkumlar şərti məhkumetmənin (CM-in 70-ci maddəsi) onlara münasibətdə yenidən tətbiq edilməsini, azı həbs cəzasının çəkilməmiş qalan hissəsinin şərti hesab edilməsini xahiş etmişlər.
Dövlət ittihamçısı isə bu şikayətlərin əsassız olduğunu önə sürərək, apellyasiya məhkəməsinin dəyişdirdiyi qərarın qüvvədə saxlanmasını istəmişdir.
4. Ali Məhkəmənin hüquqi qiymətləndirməsi və yekun qərarı
Ali Məhkəmə, kassasiya şikayətlərini CPM-in 419-cu maddəsinin tələbləri çərçivəsində hüquqi baxımdan araşdırmışdır. Nəticədə belə bir qənaətə gəlinmişdir ki:
- Təqsirləndirilən şəxslərin cinayəti törətmələri barədə məhkəmələrdə toplanmış sübutlar kifayət qədərdir və onların CM-in 193-1.2.1-ci maddəsi (cinayət yolu ilə əldə edilmiş pul vəsaitlərinin qanunsuz leqallaşdırılması) və Təqsirləndirilən şəxs1-in əlavə olaraq 308.2-ci maddə (vəzifə səlahiyyətlərindən sui-istifadə) ilə məhkum olunmaları düzgündür. Bu hissədə kassasiya şikayətləri rədd edilmişdir.
- Bununla belə, cəza təyini zamanı məhkumların şəxsiyyəti, törədilən əməlin motivi, onların barışıq əldə etdikləri zərərçəkmiş tərəfin onlara qarşı hər hansı tələb və ya şikayətinin qalmaması, həmçinin cəzaları yüngülləşdirən digər hallar nəzərə alınmaqla daha fərqli yanaşmaya əsas yaranmışdır.
Ali Məhkəmə məhkum Təqsirləndirilən şəxs1 və Təqsirləndirilən şəxs2 haqqında yenidən CM-in 70-ci maddəsini tətbiq edərək, onlara təyin edilmiş azadlıqdan məhrumetmə cəzalarını 2 il sınaq müddəti təyin edilməklə şərti hesab etmişdir. Nəticədə onlar məhkəmə zalından (və ya cəzaçəkmə müəssisəsindən) dərhal azadlığa buraxılmış, üzərlərinə sınaq müddəti dövründə daimi yaşayış yerini dəyişməmək və davranış nəzarətini həyata keçirən orqanla əməkdaşlıq etmək vəzifəsi qoyulmuşdur.
Məhkum (qərarda “Məhkum” adlandırılan şəxs) barəsində isə CM-in 62.2-ci maddəsi (cüzi həddən aşağı cəza təyini) tətbiq edilmiş, nəticədə ümumi 5 illik cəza 2 illik azadlıqdan məhrumetmə ilə əvəz edilmişdir. Onun əvvəlki şərti məhkumetməsi də ləğv edilmiş və cəzası qismən toplanılaraq yekunda 2 il 3 ay müddətinə azadlıqdan məhrumetmə müəyyən edilmişdir. Həbsdə saxlanma müddətinin əvvəlki dövrləri də nəzərə alınmaqla, onun cəzaçəkmə müəssisəsində qalma şərtləri dəqiqləşdirilmişdir.
5. Hüquqi və praktiki əhəmiyyəti
Bu qərar bir neçə mühüm məsələyə aydınlıq gətirmişdir:
- Cinayət yolu ilə əldə olunan vəsaitin leqallaşdırılması (CM-in 193-1-ci maddəsi) üzrə mühakimədə əsas sübutların necə toplanması və qiymətləndirilməsi vacibliyi bir daha vurğulanmışdır. Məhkəmə qərarlarında qeyd olunur ki, bu tip əməllərdən xəbərsiz olan şəxslərin iştirakı (məsələn, mühasibat əməliyyatını icra edən şəxslər) istintaq prosesi zamanı diqqətlə araşdırılmalıdır.
- Cəza siyasətinin fərdiləşdirilməsi mühüm əhəmiyyət daşıyır. Qərarda məhkumların şəxsiyyətinə, cəzanın məqsədinə (CM-in 41-ci maddəsi), habelə müstəsna halların olub-olmamasına (CM-in 62.1 və 62.2-ci maddələri) xüsusi diqqət yetirilmişdir.
- Zərərçəkmişlə barışıq amili, məhkəmələrdə cəzanın yüngülləşdirilməsində rol oynaya bilər. Bu halda, dövlət ittihamçısının mövqeyi baxımından cinayətin ictimai təhlükəlilik dərəcəsi və dövlət maraqlarının pozulub-pozulmaması da nəzərə alınmışdır.
- Şərti məhkumetmə (CM-in 70-ci maddəsi) yalnız o halda tətbiq edilir ki, məhkəmə məhkumun cəmiyyətdən təcrid edilmədən islah olunacağı qənaətinə gəlsin. Bu qərarda da iki məhkum haqqında həmin maddə tətbiq edilmiş, lakin üçüncü məhkum haqqında qismən fərqli nəticə çıxarılmışdır.
Nəticə
Azərbaycan Respublikası Ali Məhkəməsinin Cinayət kollegiyası cinayət işi üzrə mühüm prosessual qərara imza atmışdır. Bu qərar, bir tərəfdən cinayət yolu ilə əldə edilən vəsaitlərin qanunsuz dövriyyədən çıxarılması istiqamətində məhkəmələrin prinsipial mövqeyini nümayiş etdirir, digər tərəfdən isə cinayətkar fəaliyyətlə bağlı zərərin aradan qaldırılması, zərərçəkmiş tərəflə barışığın nəzərə alınması, məhkumların şəxsiyyəti və digər yüngülləşdirici halların qiymətləndirilməsi sayəsində diferensial cəza siyasətinin əhəmiyyətini vurğulayır.
Məhkəmənin yekun qərarından görünür ki, kassasiya instansiyası qanunvericiliyin ona verdiyi səlahiyyətlərdən istifadə edərək birinci və apellyasiya instansiyalarının yanaşmalarını, həm cinayət qanununun tətbiqi, həm də cəzanın fərdiləşdirilməsi kontekstində təhlil etmiş, sonda hər bir məhkumun əməli və şəxsiyyəti üzrə fərqli, lakin daha əsaslandırılmış yanaşma sərgiləmişdir.
Bu qərar həmin maddələr üzrə məhkəmə təcrübəsinə mühüm töhfə verməklə bərabər, cinayət işlərinə baxılmasında, xüsusən də 193-1-ci maddə üzrə sübutların qiymətləndirilməsi və cəza siyasətinin müəyyənləşdirilməsi sahəsində hüquqşünaslar və hakimlər üçün əyani praktiki nümunə rolunu oynayacaqdır.
