Məhkəmə sistemində hüquqi mübahisələrə baxılarkən həm faktiki hallar, həm də cinayət və cinayət-prosessual qanunvericiliyinin düzgün tətbiqi xüsusi önəm daşıyır. 2025-ci il 22 yanvar tarixində Azərbaycan Respublikası Ali Məhkəməsinin Cinayət Kollegiyası, Məhkumun (CM-in 179.2.3 və 179.2.4-cü maddələri ilə) məhkum edilməsinə dair kassasiya şikayətinə baxaraq bir sıra mühüm hüquqi məsələlərə aydınlıq gətirmişdir. Aşağıda həmin məhkəmə işinin faktiki halları və Ali Məhkəmənin mövqeyi geniş izah olunmuşdur.
İşin Faktiki Halları
Məhkum “X” MMC-də satış təmsilçisi (ekspeditor) vəzifəsində çalışmışdır. Həmin vəzifənin icrası zamanı onun üzərinə cəmiyyət tərəfindən etibar edilmiş maddi sərvətlərin tam və düzgün qeydiyyatını aparmaq, alıcı obyektlərə çatdırılan məhsulların dəyərini vaxtında MMC kassasına təhvil vermək, satılmamış malların geri qaytarılmasını təmin etmək kimi öhdəliklər qoyulmuşdur.
Məhkəmə araşdırmaları nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, Məhkum öz qulluq mövqeyindən istifadə edərək 01 oktyabr 2021-ci il tarixdən 04 noyabr 2022-ci il tarixinədək “X” MMC-yə məxsus xeyli miqdarda, ümumilikdə 22711,87 manat dəyərində malların satışından əldə edilmiş pulu mənimsəmişdir. O, pulları MMC kassasına təhvil vermək əvəzinə şəxsi ehtiyaclarına sərf etmişdir.
Bu əməllərə görə, Siyəzən Rayon Məhkəməsinin 23 yanvar 2024-cü il tarixli hökmü ilə Məhkum CM-in 179.2.3 (xeyli miqdarda mənimsəmə və ya israfetmə) və 179.2.4 (öz qulluq mövqeyindən istifadə etməklə mənimsəmə və ya israfetmə) maddələri ilə təqsirli bilinmişdir. Birinci instansiya məhkəməsi ona:
- 1 il 6 ay müddətində dövlət, kommersiya və yerli özünüidarə orqanlarında maddi-məsul vəzifə tutma hüququndan məhrum edilməklə,
- 2 il 3 ay müddətinə azadlıqdan məhrumetmə
cəzası təyin etmişdir. Eyni zamanda məhkəmə ittiham etdiyi günləri nəzərə almış və CM-nin 69.3-cü maddəsi tətbiq olunmaqla, Məhkumun həbsdə olduğu 2 gün azadlıqdan məhrumetmə cəzasının ümumi müddətindən çıxılmışdır.
Bu hökm həm müdafiəçi, həm də zərərçəkmiş hüquqi şəxsin nümayəndəsi tərəfindən apellyasiya qaydasında mübahisələndirilmiş, Sumqayıt Apellyasiya Məhkəməsinin Cinayət Kollegiyası 25 aprel 2024-cü il tarixli qərarı ilə Məhkuma verilmiş cəzanı ağırlaşdırmışdır. Nəticədə cəza 3 il 6 ay azadlıqdan məhrumetmə həddinə qaldırılmış, digər hissələrdə hökm qismən dəyişdirilmişdir.
Kassasiya Şikayəti və Tərəflərin Mövqeyi
Məhkum verilmiş kassasiya şikayətində, apellyasiya məhkəməsinin onun cəzasını ağırlaşdırmasını qanunsuz hesab etdiyini bildirmiş və azadlıqdan məhrumetmə ilə əlaqədar olmayan bir cəza ilə əvəzlənməsini xahiş etmişdir.
Zərərçəkmiş hüquqi şəxsin nümayəndəsi, vəkil isə Məhkumun kassasiya şikayətinin rədd edilməsini istəmişdir. Dövlət ittihamçısı da çıxışında şikayətin əsassız olduğunu və Sumqayıt Apellyasiya Məhkəməsinin qərarının dəyişdirilmədən saxlanmasını xahiş etmişdir.
Ali Məhkəmənin Hüquqi Təhlili və Mövqeyi
Ali Məhkəmə cinayət işlərinə kassasiya instansiyasında baxarkən Azərbaycan Respublikası Cinayət-Prosessual Məcəlləsinin (CPM) 419-cu maddəsinin tələbləri əsasında yalnız hüquqi məsələləri araşdırır. Kassasiya məhkəməsi sübutların yenidən qiymətləndirilməsini, faktların yenidən müəyyənləşdirilməsini aparmır; bu səlahiyyət birinci və apellyasiya instansiyalarına aiddir. Kassasiya instansiyası isə birinci və apellyasiya məhkəmələrinin müəyyən etdiyi faktların hüquqi qiymətləndirilməsini yoxlayır.
1. Cəzanın Ağırlaşdırılması Məsələsi
Ali Məhkəmə müəyyən etmişdir ki, birinci instansiya məhkəməsi CM-in 179.2-ci maddəsinin sanksiyasında mövcud olan iki alternativ yüngül cəza növünü tətbiq etməmiş, ən sərt cəza növü kimi azadlıqdan məhrumetməni seçmişdir. Bununla yanaşı, hökm verərkən məhkəmə ziyan ödənilmədiyi və zərərçəkmiş tərəfin şikayətçi olduğu kimi halları nəzərə alaraq Məhkum haqqında hökm çıxarmışdır.
Apellyasiya instansiyası məhkəməsi isə formal əsaslara dayanaraq cəzanın müddətini 3 il 6 aya qaldırmışdır. Bu zaman Məhkumun himayəsində üç yetkinlik yaşına çatmayan övladının olması, vurulmuş ziyanın müəyyən hissəsini (təxminən 1/5) ödənilməsi və cəzanı yüngülləşdirən digər hallar yetərincə nəzərə alınmamışdır. Həmçinin Məhkumun cəzasını ağırlaşdıran heç bir hal olmadığı diqqətə çatdırılmışdır.
2. Cəza Müddətinin Azaldılması
Ali Məhkəmə, cəza siyasəti ilə bağlı qeyd etmişdir ki, cəza Məhkumun şəxsiyyətinə və cinayət əməlinin ağırlığına uyğun olmalıdır. Məhkəmənin nəticəsinə görə, apellyasiya instansiyası məhkəməsinin ağırlaşdırma qərarı CM-in 7-ci, 8-ci, 9-cu, 41.2-ci, 58.3 və 59-cu maddələrinin tələbləri ilə uzlaşmamışdır. Beləliklə, Ali Məhkəmə kassasiya şikayətini qismən təmin edərək, cəza müddətini 3 il 6 aydan 2 il 6 aya endirmişdir.
3. Digər Hüquqi Məsələlər
Ali Məhkəmə bir daha vurğulamışdır ki, kassasiya instansiyası faktiki halları yenidən müəyyənləşdirmir və yalnız hüquqi dəyərləndirmə aparır. Qərara əsasən, Məhkuma verilən dövlət, kommersiya və yerli özünüidarə orqanlarında maddi məsul vəzifə tutma hüququndan məhrumetmə müddəti əvvəlki kimi 1 il 6 ay saxlanılmış, lakin azadlıqdan məhrumetmə cəzası 2 il 6 aya endirilmişdir. CM-nin 69.3-cü maddəsinin tətbiqi ilə Məhkumun həbsdə keçirdiyi 2 gün ümumi cəza müddətindən çıxılmışdır.
Nəticə və Praktik Əhəmiyyəti
Ali Məhkəmənin 22.01.2025-ci il tarixli qərarı bir neçə mühüm hüquqi mövzunu gündəmə gətirmişdir:
- Cəzanın fərdiləşdirilməsi və proporsionallığı
Məhkəmə cəzanın cinayətin xarakteri, ictimai təhlükəlilik dərəcəsi, təqsirləndirilən şəxsin şəxsiyyəti və yüngülləşdirici hallar nəzərə alınmaqla müəyyən edilməsinin vacibliyini bir daha vurğulamışdır. - Sübutların yenidən araşdırılmaması
Kassasiya instansiyası prosessual qanunvericiliyə əsasən, yeni faktların müəyyən edilməsinə və sübutların yenidən qiymətləndirilməsinə səlahiyyətli deyildir. Məhkəmə yalnız hüquqi məsələlərə dair qiymətləndirmə aparmışdır. - Zərərin qismən ödənilməsi amili
Məhkəmə Məhkumun vurduğu ziyanın bir hissəsini (təqribən 4500 manat) ödəmiş olmasını yüngülləşdirici hal kimi qəbul etmiş, bunu azadlıqdan məhrumetmə müddətinin azaldılmasında əsaslardan biri kimi nəzərə almışdır. Bu, praktiki olaraq onu göstərir ki, cinayət nəticəsində vurulan zərərin müəyyən hissəsinin belə ödənilməsi məhkəmələr tərəfindən cəza təyin edilərkən müsbət hal kimi qiymətləndirilir.
Ümumi Qiymətləndirmə
Ali Məhkəmə öz qərarında hem qanunilik, hem ədalətlilik prinsiplərini rəhbər tutmuşdur. Qərardan görünür ki, apellyasiya instansiyası məhkəməsinin cəzanı ağırlaşdırarkən əsaslandığı dəlillər kifayət qədər möhkəm olmamış və birinci instansiya məhkəməsinin artıq öz hökmündə nəzərə aldığı hallar yenidən ağırlaşdırıcı səbəb kimi qəbul edilmişdir. Nəticədə, cinayətin tərkibinə və təqsirləndirilən şəxsin vəziyyətinə uyğun daha balanslı qərar çıxarılması üçün kassasiya şikayəti qismən təmin edilmiş, Məhkumun cəza müddəti 2 il 6 aya endirilmişdir.
Bu qərar, həm məhkəmə praktikasında birinci və apellyasiya instansiyaları arasındakı səlahiyyət bölgüsünün, həm də kassasiya mərhələsində işə hansı aspektlərdən diqqət yetirilməli olduğunun bariz nümunəsi hesab edilə bilər. Eyni zamanda göstərmişdir ki, məhkəmələr cəza təyin edərkən cinayət törədənin maddi vəziyyəti, himayəsində olan şəxslər, vurulmuş zərərin qismən ödənilməsi və digər yüngülləşdirici halları mütləq nəzərə almalı, ağırlaşdırma üçün tutarlı əsas olmadığı halda cəzanı artırmamalıdır.
Məhkəmə təcrübəsində bu qəbildən olan qərarlar bir daha onu göstərmişdir ki, ədalətli məhkəmə icraatı üçün bütün instansiyalar eyni məqsədə – qanuniliyin və ədalətin təmininə – xidmət etməlidir. Bu, hüquq sisteminin hər bir iştirakçısının, o cümlədən məhkəmələrin, prokurorluğun və müdafiənin məsuliyyətini və rolunu ortaya qoyur.
Nəticə etibarilə, Ali Məhkəmənin 22.01.2025-ci il tarixli qərarı bu iş üzrə həm qanuni, həm də ədalətli yanaşmanın nümunəsi kimi təzahür etmişdir.
