Lizinqdə Mülkiyyət Hüququ üçün Tam Ödəniş Şərti necə olmalıdır?
Mülki dövriyyədə iqtisadi inkişafı, sahibkarlıq fəaliyyətinin stimullaşdırılmasını təmin edən instrumentlərdən biri də lizinq müqavilələridir. Lizinq, mülki hüquq münasibətlərində maraqlı tərəflərin – lizinq verən, lizinq alan və satıcının – iştirak etdiyi, daxili və beynəlxalq iqtisadi əlaqələrdə sıx tətbiq edilən maliyyə sövdələşməsidir. Bu müqavilə tipi vasitəsilə sahibkar, ehtiyac duyduğu əmlakı istifadəyə götürərək, müəyyən müddət ərzində lizinq ödənişlərini həyata keçirdikdən sonra həmin əmlakın mülkiyyət hüququnu əldə etmək imkanı qazanır.
Lakin məhkəmə təcrübəsində maliyyə lizinqi müqavilələrinə fərqli yanaşmalar və ziddiyyətli qərarlar müşahidə edilmişdir. Məhz bu baxımdan, Azərbaycan Respublikası Ali Məhkəməsinin Mülki və Kommersiya Kollegiyaları “Mülki qanunvericiliyin lizinq müqaviləsinə dair münasibətləri tənzimləyən bəzi normalarının tətbiqi üzrə məhkəmə təcrübəsinin vahidliyinin təmin edilməsinə dair” X tarixli qərardadı ilə mübahisəli məsələlərə aydınlıq gətirmişdir. Bu qərardad, lizinq münasibətlərində tərəflərin hüquq və vəzifələrinin qanunvericiliyə uyğun şəkildə eyniləşdirilməsi, eləcə də vahid hüquqi mövqenin formalaşmasına xidmət etmişdir.
İşin faktiki halları
Mübahisə, lizinq alanların lizinq verən MMC-yə qarşı iddia qaldırması ilə başlanmışdır. Onlar bir neçə lizinq müqaviləsi üzrə lizinq predmetini təşkil edən yük avtomobillərinin 2/5 hissəsi üzərində mülkiyyət hüquqlarının tanınmasını tələb etmişlər. İddiaçıların əsaslandırmasına görə, lizinq müqavilələri bağlanarkən razılaşdırılmışdır ki, lizinq ödənişləri tam bitdikdən sonra lizinq obyektləri olan avtomaşınlar onların mülkiyyətinə keçəcəkdir. Lakin lizinq ödənişləri tam ödənilməmiş, müəyyən borc qalmışdır. Bununla yanaşı, lizinq obyektinin satıcısına dəyərin müəyyən hissəsini müqavilə bağlanmazdan əvvəl məhz iddiaçılar avans olaraq ödəmişdir. İddiaçıların qənaətinə görə, faktiki olaraq lizinqin yalnız 60 faizlik hissəsi gerçəkləşmiş, 40 faizinə bərabər olan ödənişlər lizinq predmetinin alınmasında öncədən icra edilmişdir. Buna görə də avtomaşınların 2/5 (yəni, 40 faizinə yaxın hissəsi) onların mülkiyyətinə keçməli, yerdə qalan 60 faizlik dəyər üzrə borcun ödənişi üçün iddiaçılara əlavə müddət verilməlidir.
Cavabdeh lizinq verən MMC isə qarşılıqlı iddia qaldıraraq, lizinq müqaviləsi üzrə tam ödənilməmiş borcun tutulmasını, habelə lizinq obyektlərinin geri qaytarılmasını tələb etmişdir. O, lizinq alanların ödənişləri uzun müddət gecikdirdiyini, nəticədə kredit müəssisələrinə qarşı əlavə faiz və cərimələr ödəməli olduğunu bildirmişdir. Lizinq alanların bir ildən çox ödəniş etməməsi nəticəsində lizinq müqavilələri vaxtından əvvəl xitam edilmiş və lizinq alanların lizinq verən qarşısında borcu yaranmışdır.
Məhkəmə çəkişməsinin kassasiya mərhələsində Ali Məhkəmənin əvvəlki məhkəmə tərkibləri arasında lizinq obyektinin hansı hissədə kimin mülkiyyətinə keçməsi məsələsində fərqli hüquqi yanaşmalar formalaşmışdır. Bəzi yanaşmalara görə, ödənilmiş faktiki məbləğlərin müqabilində dəyəri uyğun gələn avtomaşınların iddiaçıların mülkiyyətinə verilməsi mümkün hesab edilmiş, digər yanaşmada isə bütün lizinq ödənişləri tam yerinə yetirilmədikcə lizinq obyektinin mülkiyyətinin lizinq alana keçməsi istisna olunmuşdur.
Məhz bu ziddiyyətin aradan qaldırılması, məhkəmə təcrübəsinin vahidliyinin təmin edilməsi zərurəti Ali Məhkəmənin sözügedən qərardadı ilə həllini tapmışdır.
Ali Məhkəmənin mövqeyi
Ali Məhkəmə, mübahisəli məsələləri hərtərəfli araşdıraraq, mülki qanunvericiliyin lizinq münasibətlərinə dair tələblərini, o cümlədən Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Məhkəməsinin mövqeyini əsas götürmüşdür. Qərardadla bir neçə mühüm hüquqi prinsip formalaşmışdır:
- Tam ödəniş şərtinin üstünlüyü: Maliyyə lizinqi müqaviləsində lizinq obyektinin mülkiyyət hüququnun lizinq alana keçməsi üçün əsas şərt bütün lizinq ödənişlərinin tam və vaxtında yerinə yetirilməsidir. Lizinq alıcı ödənişləri tam icra etmədən mülkiyyət hüququnu qazana bilməz.
- Vaxtından əvvəl xitam halları: Lizinq alanın təqsiri üzündən (məsələn, ödənişlərin uzun müddət gecikdirilməsi) lizinq müqaviləsinə vaxtından əvvəl xitam verildikdə, lizinq obyekti lizinq verənə geri qaytarılmalıdır. Tərəflər müqavilə ilə başqa qayda nəzərdə tutmayıblarsa, ödənilən məbləğlərin hansısa hissəsinin müqabilində lizinq obyektinin hissə-hissə mülkiyyətə keçməsi mümkün deyildir.
- Avans ödənişləri mülkiyyət hüququnu təmin etmir: Bir neçə lizinq müqaviləsi üzrə avans şəklində ödənilmiş vəsaitlər, lizinq obyektinin dəyərinin müəyyən hissəsini əhatə etsə belə, bu, lizinq obyektinin bir hissəsinin lizinq alanın mülkiyyətinə keçməsinə əsas yaratmır. Avans ödənişləri, lizinqin mahiyyətindən irəli gələrək, sadəcə müqavilə öhdəliklərinin müəyyən hissəsinin əvvəlcədən yerinə yetirilməsi üçündür. Əgər məqsəd əşyanın mülkiyyətə keçməsi idisə, bu, alqı-satqı müqaviləsi bağlanmaqla həyata keçirilməli idi, lizinq vasitəsilə yox.
Ali Məhkəmənin bu qərardadı lizinq münasibətlərində vahid yanaşmanın formalaşmasını təmin etmişdir. Bununla da məhkəmələrə, həmçinin lizinq müqaviləsi bağlayan tərəflərə aydın mesaj verilmişdir ki, lizinq, əslində, hissə-hissə alqı-satqını nəzərdə tutan xüsusi bir hüquqi konstruksiya deyildir. Lizinq alanın əmlaka müvəqqəti sahiblik və istifadədən yararlanması, sonda həmin əmlakı dəyəri tam ödənildikdən sonra mülkiyyətə keçirməsi maliyyə lizinqinin özəyidir. Bu öhdəlik tam yerinə yetirilməyənədək mülkiyyətin keçməsi mümkün deyildir.
Nəticə
Azərbaycan Respublikası Ali Məhkəməsinin adıçəkilən qərardadı maliyyə lizinqi münasibətlərində sabit və proqnozlaşdırıla bilən hüquqi rejimin formalaşdırılmasına kömək etmişdir. Mübahisəli məqamlara verilən izah sayəsində, tərəflər lizinq müqavilələrini bağlayarkən, daha şəffaf, konkret və hüquqi cəhətdən əsaslandırılmış şərtlər müəyyən edə bilərlər. Həmçinin bu qərardad, lizinq alanların avans ödənişləri vasitəsilə mülkiyyət hüququ əldə etmək yönündəki suallara aydın cavab vermiş, lizinq müqavilələrində mülkiyyətin keçməsinin əsaslı və dəqiq ölçülərinə hüquqi aydınlıq gətirmişdir.
