Mülki işlər üzrə məhkəmə çəkişmələrində icarə və ümumi mülkiyyət məsələləri tez-tez rast gəlinən, eyni zamanda mürəkkəb hüquqi yanaşma tələb edən mübahisələrdəndir. Bu yaxınlarda Ali Məhkəmənin Kommersiya Kollegiyası məhz belə mübahisə ilə əlaqədar kassasiya şikayətinə dair yekun qərar qəbul etmişdir. Aşağıda işin faktiki halları, məhkəmələrin gəldiyi nəticələr və Ali Məhkəmənin hüquqi mövqeyi haqqında geniş məlumat verilmişdir.
İşin Faktiki Halları və Əsas Mübahisə
- Alqı-satqı və zaminlik müqavilələri
İddiaçı əvvəlcə “Candela Gentlelase” lazer epilyasiya aparatını “xxxx” MMC-dən 65.000 manat qiymətinə – qismən ilkin ödəniş, qalan məbləğ isə hissə-hissə ödənilməklə – satın almışdır. Müqavilədə alıcı qismində məhz İddiaçı, satıcı qismində isə “xxxx” MMC çıxış etmişdir. Eyni tarixdə Cavabdeh həmin alqı-satqı müqaviləsi üzrə zaminlik müqaviləsi imzalamış, ödəmələrin vaxtında aparılmasına zəmanət verəcəyini öhdəsinə götürmüşdür. - İcarə müqaviləsinin bağlanması
Tərəflər arasında sonrakı mərhələdə, 2022-ci il 1 may tarixində, “Candela mini Gentlelase” lazer aparatının icarəsi haqqında ayrıca müqavilə bağlanmışdır. İcarəyəverən (İddiaçı) aparatın özünə məxsus olduğunu bildirərək icarə haqqını aylıq 1000 manat məbləğində müəyyən etmişdir. Ancaq mübahisə yaranandan sonra Cavabdeh iddia etmişdir ki, avadanlıq əslində hər iki tərəfin birgə vəsaiti hesabına alındığından, onun tam şəkildə yalnız İddiaçıya məxsus olması doğru deyildir. - “SY-17/Ultrasun İ8 Solary” aparatının mübahisəsi
Bundan başqa, tərəflər 2018-ci ildə “SY-17/Ultrasun İ8 Solary” adlı digər bir cihazı almış və onu şərikli biznes formasında istifadə etmişdir. Bu aparatla əlaqədar da tərəflər arasında pay bölgüsü və gəlir bölgüsü məsələləri mübahisə doğurmuşdur. Nəticədə İddiaçı məhkəmədən həmin aparatın satışını və öz payına düşən məbləğin (9.000 manat) ona ödənilməsini istəmişdir. - Mübahisənin məhkəməyə daşınması
İddiaçı məhkəməyə müraciət edərək:- “Candela Gentlelase” lazer epilyasiya cihazının (və ya dəyərinin) Cavabdehdən alınaraq özünə qaytarılmasını,
- icarə müqaviləsi üzrə yığıldığını iddia etdiyi borcun tutulmasını,
- “SY-17/Ultrasun İ8 Solary” aparatı üzrə pay hüququnun tanınmasını və satışdan sonra öz payına düşən hissənin ödənilməsini
tələb etmişdir.
Cavabdeh isə etiraz ərizəsində bildirmişdir ki, “Candela Gentlelase” avadanlığı İddiaçının deyil, onunla birgə mülkiyyətindədir və ödənişlərin yarısını (daha dəqiq, 32.500 manatını) Cavabdeh özü etmişdir. Müqavilənin “alıcı” qismində yalnız İddiaçının adının göstərilməsi isə formal xarakter daşımışdır.
Birinci və Apellyasiya Məhkəmələrinin Yanaşması
- Birinci instansiya məhkəməsi iddianı qismən təmin etmiş, solyari aparatına dair İddiaçının 1/2 pay hüququnu tanımış, aparatın satılmasını və əldə olunacaq vəsaitin bərabər bölünməsini qərara almışdır. 2022-ci il 1 may tarixli icarə müqaviləsini ləğv etmiş, Cavabdehdən icarə haqqı kimi 21.000 manatın tutulmasına dair iddianı isə əsaslı hesab etmişdir. Lakin “Candela Gentlelase” avadanlığının bütövlükdə Cavabdehdən alınaraq İddiaçıya qaytarılması hissəsində tələbi rədd etmişdir.
- Bakı Apellyasiya Məhkəməsi isə məsələni qismən fərqli həll etmişdir. Məhkəmə “Candela Gentlelase” lazer epilyasiya aparatının artıq digər məhkəmə işində (satıcı “xxxx” MMC-nin pul tələbi üzrə) təsbit edilmiş alıcısının sırf İddiaçı olduğunu, Cavabdehin “zamin” rolunda çıxış etdiyini əsas götürmüş və aparatı mülkiyyətçi kimi İddiaçıya qaytarmaq lazım gəldiyi nəticəsinə gəlmişdir. Nəticədə aşağıdakı qərar çıxarılmışdır:
- “Candela Gentlelase” aparatı Cavabdehdən alınaraq İddiaçıya qaytarılsın,
- Bu mümkün olmadıqda, 65.000 manat kompensasiyanın Cavabdehdən tutulması qət edilsin,
- 22 ay üçün (2022-ci il 1 may – 2024-cü il 1 mart) nəzərdə tutulmuş 21.000 manat icarə haqqının Cavabdehdən ödənilməsi təmin edilsin.
Cavabdeh apellyasiya qətnaməsindən narazı qalaraq kassasiya şikayəti vermiş, onun əsas arqumenti bu olmuşdur ki, məhkəmələr ödənişləri birgə həyata keçirdikləri, avadanlığın yarısının ona məxsus olduğu və icarə münasibətlərinin faktiki olaraq 1 aydan çox davam etmədiyi hallarını düzgün qiymətləndirməmişdir.
Ali Məhkəmənin Kassasiya Qaydasında Baxışı və Hüquqi Mövqeyi
Ali Məhkəmə, məhkəmələr tərəfindən müəyyən edilmiş faktiki halları yenidən araşdırmadan, yalnız hüquqi məsələni qiymətləndirmişdir. Kollegiya hər iki tərəfin dəlillərini nəzərə alaraq, qərarı bu formada əsaslandırmışdır:
- İcarə haqqına dair tələbin qiymətləndirilməsi
Məhkəmə kollegiyası icarə müqaviləsinin 1 may 2022-ci il tarixdə bağlandığını, daha sonra mübahisə yarandığını və icarə müqaviləsinə 2023-cü ilin əvvəlində birtərəfli xitam verildiyini təsdiq etsə də, aparatın faktiki olaraq Cavabdehin istifadəsində qaldığını nəzərə almışdır. MM-in 700.1 və 705-ci maddələrinə əsasən, əşyanın icarə və ya istifadədə qaldığı hər gün üçün razılaşdırılmış icarə məbləği səviyyəsində kompensasiyanın tutulması mümkündür. Buna görə də Ali Məhkəmə apellyasiya instansiyasının icarə haqqı hissəsində (21.000 manat) qəbul etdiyi nəticəni düzgün hesab etmişdir. - “Candela Gentlelase” aparatının qaytarılması və ya dəyərinin tutulması
Kassasiya şikayətində Cavabdeh bu məsələdə əsas dəlil kimi aparatı birgə əldə etdiklərini göstərmişdir. Apellyasiya məhkəməsi isə eyni tərəflərin iştirak etdiyi başqa bir iş üzrə çıxarılmış qərarın (cavabdehlə satıcı arasındakı borc mübahisəsi) nəticələrini əsas götürərək, avadanlığın sırf İddiaçıya məxsusluğunu birmənalı şəkildə müəyyən etmişdir.
Ali Məhkəmə bu yanaşmanın doğru olmadığını vurğulamış, yəni əvvəlki işin predmeti sırf borcun ödənilməsi və zaminliklə bağlı olmuşdur, orada mülkiyyət hüququnun birgə və ya bölünməsi ayrıca mübahisə predmeti kimi araşdırılmamışdır. Odur ki, sözügedən məhkəmə aktı hazırkı işə “preyudisial” qaydada təsir göstərməməlidir. - Qərarın nəticəsi
Ali Məhkəmə hazırkı mübahisədə avadanlığın məhz kimin mülkiyyətində olması məsələsinin dərindən araşdırılmadığını və apellyasiya məhkəməsinin faktları düzgün qiymətləndirmədən qənaətə gəldiyini bildirib, işin həmin hissədə (avadanlığın Cavabdehdən alınaraq İddiaçıya qaytarılması hissəsində) yeni apellyasiya baxışına göndərilməsini lazım bilmişdir. Digər hissələrə – yəni icarə haqqı və əşyanın digər cəhətlərinə dair qərar dəyişdirilmədən saxlanılmışdır.
Nəticə etibarilə Ali Məhkəmə kassasiya şikayətini qismən təmin etmiş, “Candela Gentlelase” epilyasiya aparatının kimə məxsus olması, əşya üzərində mülkiyyət və pay məsələlərinin dəqiqləşdirilməsi üçün işi yenidən apellyasiya instansiyasına qaytarmışdır. Eyni zamanda icarə münasibətlərinə dair verilmiş qərar öz qüvvəsində saxlanılmışdır.
Nəticə və Əhəmiyyət
Bu qərar göstərmişdir ki, icarə müqaviləsinin ləğvinə baxmayaraq, icarəyə götürülmüş əmlak vaxtında qaytarılmadıqda, mülkiyyətçi əvvəlki aylıq icarə haqqı miqdarında kompensasiyanı tələb edə bilər (MM-in 705-ci maddəsinə əsasən). Bu, mülki dövriyyədə geniş tətbiq olunan, əşyanın sahibinin hüquqlarını qoruyan mühüm normadır.
Digər tərəfdən, daşınar əmlakın mülkiyyət hüququnun müəyyən edilməsi üçün alqı-satqı müqaviləsində adı alıcı kimi göstərilən tərəfin olması məsələsi həlledici görünməməlidir. Əgər prosesdə digər tərəf sübut edə bilirsə ki, avadanlıq faktiki olaraq şərikli alınmışdır və ödənişlər də birgə həyata keçirilmişdir, məhkəmə bu halları nəzərə almalıdır. Tərəflər əvvəlki proseslərdə iştirak etsələr belə, həmin prosesin predmetinə daxil olmayan hallar üzrə çıxarılan qətnamə “preyudisial” sayılmır.
Nəhayət, məhkəmə təcrübəsində dəfələrlə vurğulandığı kimi, mətləb apellyasiya (habelə birinci instansiya) baxışında tam araşdırılmalı və hər bir sübuta müvafiq hüquqi qiymət verilməlidir. Əks halda, Ali Məhkəmə həmin hissədə qərarı ləğv edərək işi təkrar baxılması üçün geri qaytara bilər.
Bu qərar biznes tərəfdaşlığı çərçivəsində alqı-satqı və icarə münasibətləri ilə bağlı olan şəxslər üçün mühüm praktiki nümunədir. O, həm də əmlak hüquqlarının tanınması, müqavilənin əhəmiyyətli pozuntu əsasları ilə ləğvi və “təkrar icarə” dövründə kompensasiya məsələlərinin necə tənzimləndiyini aydınlaşdırır. Hər kəs belə mübahisəli məsələləri formal yazışmalarla deyil, dəqiq və həmçinin hərtərəfli sənədləşdirmə ilə tənzimləməli, ortaq istifadədə olan əmlakların hüquqi statusunu əvvəlcədən müəyyənləşdirməlidir.
Beləliklə, Ali Məhkəmənin sözügedən iş üzrə qərarı bir tərəfdən məhkəmə araşdırmalarında prosessual normaların tətbiqi üzrə yeni nüanslar göstərmiş, digər tərəfdən mülkiyyətçi ilə icarəçi arasında yaranan ziddiyyətlərdə qanunvericiliyin necə tətbiq edilməli olduğunu bir daha vurğulamışdır.
