Artıq ödənmiş gömrük rüsumunun geri tələb edilməsi iddiası müddət ötürüldüyündən rədd edilmişdir.
Hazırda Azərbaycanda gömrük sahəsində inzibati mübahisələrin sayı artma tendensiyasındadır. Xüsusilə xaricdən idxal edilən malların təsnifatlandırılması (kodlaşdırılması) zamanı ortaya çıxan anlaşılmazlıqlar, sahibkarlar ilə gömrük orqanları arasında müxtəlif fikir ayrılıqlarına səbəb olmuşdur. Bu yazıda Azərbaycan Respublikası Ali Məhkəməsinin İnzibati Kollegiyasının “zibildaşıyan” təyinatlı yük maşınlarının xarici iqtisadi fəaliyyətin mal nomenklaturası (XİF MN) üzrə hansı kodla təsnif edilməli olduğuna dair qəbul etdiyi son qərardan bəhs edilmişdir. Məhkəmə işin faktiki hallarını hərtərəfli araşdırmış və gömrük praktikasında mühüm əhəmiyyət daşıyan nəticələr çıxarmışdır.
İşin Faktiki Halları
İdxal əməliyyatı və mübahisənin yaranması
İddiaçı MMC Türkiyədən 2 ədəd “Ford Cargo 1826” markalı zibildaşıyan yük maşınını 2020-ci ildə Azərbaycana idxal etmişdir. İdxal prosesində iddiaçı əvvəlcə düşünmüşdür ki, bu texnika “xüsusi təyinatlı” nəqliyyat vasitəsi kimi (XİF MN-da 8705 kodu) təsnif edilməlidir. Buna görə də o, müvafiq gömrük bəyannamələrində (**********3978 və **********3996 sorğu nömrəli) maşınları 8705 kodu altında bəyan etmək istəmişdir.
Lakin Dövlət Gömrük Komitəsinin (DGK) aidiyyəti strukturları — Aksizli Mallar üzrə Baş Gömrük İdarəsi və ekspertiza aparan qurumlar — idxal olunan zibildaşıyan yük maşınlarının 8704 kodu (yəni “yük daşımaq üçün mühərrikli nəqliyyat vasitələri”) altında bəyan edilməsini tələb etmişdir. Bu səbəbdən iddiaçı məcburiyyət qarşısında 8704 kodu üzrə idxal gömrük rüsumu ödəmiş, cəmi 17.445,40 manat məbləğdə vəsait dövlət büdcəsinə yönəlmişdir.
Sonradan yaranan mübahisə
İddiaçı sonrakı mərhələdə, “zibildaşıyan” yük maşınlarının əslində 8705 kodu ilə təsniflənməli olduğu fikrində qalmış və Dövlət Gömrük Komitəsinə (daha dəqiq, Aksizli Mallar üzrə Baş Gömrük İdarəsinə) artıq ödənildiyini düşündüyü 17.445,40 manat gömrük rüsumunun geri qaytarılması barədə ərizə ilə müraciət etmişdir. Cavabdeh orqan bu tələbi rədd etmiş, iddiaçı DGK Apellyasiya Şurasında da nəticə əldə edə bilmədiyindən məhkəməyə üz tutmuşdur.
Əvvəlki Məhkəmə Qərarları
Birinci instansiya məhkəməsi
Bakı İnzibati Məhkəməsi (26 aprel 2023-cü il) iddia tələbinə müsbət yanaşaraq, iddiaçının “zibildaşıyan” yük maşınlarının 8705 kodu (xüsusi təyinatlı avtomobillər) altında bəyan edilməli olması qənaətinə gəlmişdir. Məhkəmə Dövlət Statistika Komitəsinin “Avtomobil, motosiklet və qoşquların markalarına, tiplərinə görə sayı və texniki vəziyyətinə dair” hesabat formalarına istinad edərək, “zibildaşıyan” texnikanın xüsusi təyinatlı maşınlar sırasında göstərilməsini əsas hesab etmişdir. Nəticədə məhkəmə gömrük orqanlarının iddiaçıdan aldığı 17.445,40 manatın artıq ödəniş olduğunu elan etmiş və həmin məbləğin geri qaytarılması üçün müvafiq rəy verilməsini cavabdehə həvalə etmişdir.
Apellyasiya instansiyası məhkəməsi
Bakı Apellyasiya Məhkəməsi (21 noyabr 2023-cü il) birinci instansiyanın qərarını dəyişdirmədən saxlamışdır. Məhkəmə yeniden Statistika Komitəsinin xüsusi təyinatlı avtomobillər kateqoriyasına dair təsnifatı ilə əsaslandırmış və idxal olunan “zibildaşıyan” yük maşınlarının 8704 deyil, 8705 koduna uyğun hesab edilməsi gərəkdiyini bildirmişdir.
Ali Məhkəmənin Yekun Mövqeyi
Kassasiya şikayətinin səbəbi
Dövlət Gömrük Komitəsi Ali Məhkəməyə kassasiya şikayəti vermiş və aşağıdakı əsas məqamlara diqqət çəkmişdir:
- “Zibildaşıyan” yük maşınları 8704 koduna daxil edilməli olduqda idxal rüsumuna tabe tutulur.
- “Xüsusi təyinatlı” avtomobillər kimi (8705) təsnifat yalnız yanğınsöndürən, təcili yardım, avtokran və sair bu cür texnikalara şamil edilir.
- Apellyasiya məhkəməsi “Malların təsviri və kodlaşdırılması üzrə Harmonikləşdirilmiş Sistem haqqında” Beynəlxalq Konvensiyanın ayrılmaz tərkib hissəsi olan İzahnamə (İzahedici Qeydlər) normalarını deyil, Statistika Komitəsinin illik hesabat formasını əsas götürmüşdür ki, bu yanaşma gömrük qanunvericiliyinə uyğun deyildir.
Hüquqi əsaslandırma
Ali Məhkəmə, mövcud Gömrük Məcəlləsi və müvafiq beynəlxalq aktlara istinadla bir neçə önəmli müddəanı vurğulamışdır:
- Xarici iqtisadi fəaliyyətin mal nomenklaturası (XİF MN) və İzahnamə
- Gömrük Məcəlləsinin 319-321-ci maddələrinə əsasən, malların təsnif edilməsi zamanı bəyannaməçi (idxalçı) tərəfindən kod düzgün göstərilməzsə, gömrük orqanlarının həmin malların kodunu sərbəst müəyyənləşdirmək hüququ vardır.
- “Malların Təsviri və Kodlaşdırılması üzrə Harmonikləşdirilmiş Sistem haqqında” Beynəlxalq Konvensiyanın izahlarına görə “zibildaşıyan” təyinatlı yük maşınları 8704 mövqeyinə daxildir. Bu səbəbdən də təyinatı yük daşınması ilə əlaqəli olan zibildaşıyan maşınlar, 8705 kodu çərçivəsinə (xüsusi təyinatlı nəqliyyat vasitələri) aid edilmir.
- “Statistika Komitəsinin hesabatı” vs. “İzahnamə”
- Ali Məhkəmə qeyd etmişdir ki, Dövlət Statistika Komitəsinin “3-DYP-li illik” adlı hesabat forması məhz avtomobil parkı ilə bağlı statistik uçot məqsədi daşıyır və gömrük məqsədləri üçün təsnifat qaydalarının mənbəyi ola bilməz.
- Gömrük orqanları birbaşa Beynəlxalq Konvensiyanın ayrılmaz hissəsi olan İzahnaməyə əsaslanmalıdır. Buna uyğun olaraq “zibildaşıyan” təyinatlı yük maşınlarının 8704 kodu ilə bəyan olunması qanuna uyğundur.
- Artıq ödənişin geri qaytarılması üçün qanunvericilikdə nəzərdə tutulan 1 illik müddət
- Qanuna görə, idxalçı (və ya ödəyici) gömrük ödənişlərinin artıq ödənildiyini aşkarlasa, bu barədə 1 il ərzində müvafiq gömrük orqanına müraciət edə bilər. Bu müddətin ötürülməməsi halında, şəxs geri tələb hüququndan istifadə edə bilər.
- Ali Məhkəmə göstərmişdir ki, belə bir müraciət üçün 1 illik müddət anlayışı mövcud olsa da, konkret halda idxalçı vaxtında müraciət etmişdir. Lakin malların təsnifat kodu qanunauyğun olaraq 8704 hesab edildiyi üçün “artıq ödəniş” anlayışı yaranmır.
Ali Məhkəmənin nəticəsi
Nəticədə Ali Məhkəmə, apellyasiya instansiyasının qərarını ləğv etmiş və iddiaçının “artıq ödənilmiş gömrük rüsumunun geri qaytarılması” barədə tələbi rədd olunmuşdur. Qərar qətidir.
Nəticə və Praktiki Əhəmiyyət
Ali Məhkəmənin bu qərarı, gömrük rəsmiləşdirilməsində “xüsusi təyinatlı” nəqliyyat vasitələri ilə “yük daşımaq üçün nəzərdə tutulan” nəqliyyat vasitələrinin fərqləndirilməsinin necə aparılmalı olduğunu əyani şəkildə göstərmişdir. Eyni zamanda, məhkəmə izah etmişdir ki, idxalçının bəyannamə doldurarkən kodu öz iradəsi ilə yanlış göstərməsi, yaxud gömrük orqanlarının təklifi ilə razılaşması ona sonradan “artıq ödəniş” iddiası qaldırmağa mane olmur. Lakin bu tələb yalnız malların əslində fərqli təsnifata aid edilməsi faktik və hüquqi cəhətdən mümkün olarsa, təmin edilə bilər.
Bu qərar onu da göstərmişdir ki, gömrük ödənişlərinin düzgün hesablanması ilə bağlı gömrük orqanı “inzibati orqanın yardım etmə və obyektiv araşdırma vəzifəsi”ni daşıyır. Bununla belə, şəxsin (idxalçının) da əsaslandığı hüquqi baza düzgün seçilməlidir. Yəni gömrük təsnifatı ilə bağlı məsələlərdə birmənalı şəkildə ölkədə tətbiq edilən beynəlxalq konvensiyaların izahlarına istinad edilməsi vacibdir. Statistika Komitəsi və ya digər qurumların yalnız statistik uçot məqsədi daşıyan formaları məhkəmədə hüquqi akt qismində əsas götürülə bilməz.
Sahibkarların diqqət etməli olduqları digər mühüm məqam isə geri qaytarılma müddətinə riayət olunmasıdır. Gömrük Məcəlləsi 1 illik müddət müəyyən etmişdir və bu da həm gömrük orqanları, həm də idxalçılar üçün hüquqi güvənlik yaradır.
Beləliklə, bu qərar, xüsusilə tikinti, nəqliyyat, xidmət sahəsində müxtəlif növ yük maşınları idxal edən sahibkarlar üçün “zibildaşıyan” maşınlarının təsnifatlandlrılmasında vacib bələdçi rolunu oynayacaq. Bundan sonra bu cür mübahisələrdə məhz “İzahnamə”nin (yəni Beynəlxalq Konvensiyanın şərhlərinin) əsas alınacağı birmənalı şəkildə aydın olmuşdur.
Yekun olaraq: (25 iyun 2024-cü il tarixli, iş № 2-1(102)-1066/2024) Ali Məhkəmə qərarının tətbiqi nəticəsində 8704 kodu üzrə idxal gömrük rüsumu ödəmiş müəssisələr, əgər bu rüsumu şübhə altına alırlarsa, “zibildaşıyan” avtomobillərin 8705 kodu ilə təsnif edilə biləcəyini arqumentləşdirməli, lakin yuxarı instansiyanın sonuncu qərarını nəzərə almalıdırlar.
