Giriş
28 yanvar 2025-ci il tarixində Ali Məhkəmənin Mülki Kollegiyası qızıl-zinət əşyalarının nisyə şəkildə alqı-satqısı zamanı yaranmış mübahisəyə dair maraqlı qərar qəbul etmişdir. İşin mahiyyəti ondan ibarət olmuşdur ki, iddiaçı (satıcı) cavabdehə (alıcı) müxtəlif hissələrlə qızıl əşyaları vermiş, lakin ödənişin böyük hissəsi vaxtında qaytarılmamışdır. Birinci və apellyasiya instansiyası məhkəmələri bu mübahisəyə “əsassız varlanma” rakursundan qiymət vermiş, lakin Ali Məhkəmə işin faktiki hallarına uyğun olaraq onu “nisyə alqı-satqı” münasibətləri çərçivəsində həll etmişdir.
İşin Faktiki Halları
- Qızıl əşyaları hissə-hissə alınmışdır
İddiaçı iddia etmişdir ki, o, fərqli vaxtlarda cəmi 90.730 manat dəyərində qızıl-zinət əşyalarını cavabdehə satmaq üçün vermiş, cavabdeh isə yalnız 29.730 manat qaytarmış, 61.000 manat məbləğində ödəniş etməmişdir. Cavabdeh istintaq və məhkəmə izahatlarında bu məbləğin ödənmədiyini təsdiq etmişdir. - Tərəflər arası münasibətin xarakteri
Məhkəmələrdə aydın olmuşdur ki, əslində tərəflər aralarında şifahi nisyə alqı-satqı müqaviləsi bağlamışlar. Cavabdeh qızılı götürüb satdıqdan sonra pulunu hissə-hissə qaytarmağa razılaşmış, lakin öhdəliklərini tam icra etməmişdir. - Əsassız varlanma iddiası
Birinci və apellyasiya məhkəmələri, hərçənd cavabdehin izahatını nəzərə almış və onun 61.000 manat borclu olduğunu qəbul etmişdir. Lakin qızılların dəyərinin ödənilməsi məsələsini əsassız varlanma əsasında qiymətləndirmiş, halbuki işin halları onu alqı-satqı münasibətləri kontekstində dəyərləndirməyi tələb edirdi.
Məhkəmə Qərarları
- Birinci instansiya məhkəməsi
Məhkəmə cavabdehdən 61.000 manat pulun tutulmasına qərar vermişdir. Eyni zamanda məhkəmə cinayət xarakteri ola biləcək əmələ dair xüsusi qərardad verilməsindən imtina etmiş, bunun üçün əsas görməmişdir. - Apellyasiya instansiyası məhkəməsi
Cavabdeh, borcu 30.000 manat hesab etdiyini bildirsə də, apellyasiya məhkəməsi birinci instansiyanın gəldiyi nəticəni qüvvədə saxlamışdır. Bununla da 61.000 manat məbləğində pul tələbi rəsmən təsdiq edilmişdir. - Ali Məhkəmənin kassasiya qaydasında baxışı
Ali Məhkəmə birinci və apellyasiya instansiyaları tərəfindən maddi hüquq normalarının düzgün tətbiq olunmamasına diqqət çəkmişdir. Qızıl əşyalarının verilməsi tərəflər arasında nisyə alqı-satqı müqaviləsi olaraq qiymətləndirilirsə, bu münasibət əsassız varlanma deyil, alqı-satqı öhdəliyi kimi dəyərləndirilməlidir.- Qızıllar nisyə verilməklə alıcıya təhvil verilmişdir: Alıcı Mülki Məcəlləyə əsasən dəyərini ödəməlidir.
- Əsassız varlanma tətbiq oluna bilməz: Çünki bu halda tərəflər arasında müqavilə münasibəti vardır.
- Qərarın nəticəsi: Apellyasiya məhkəməsinin qərarı ləğv olunmuş, Ali Məhkəmə yenidən qərar çıxararaq 61.000 manatın cavabdehdən tutularaq iddiaçıya ödənilməsini qəti hesab etmişdir.
Hüquqi Qiymətləndirmə və Əhəmiyyəti
- Maddi hüququn düzgün tətbiqi
Ali Məhkəmənin mövqeyi onu göstərmişdir ki, məhkəmələrin maddi hüquq norması seçərkən tərəflər arasındakı faktiki münasibəti dəqiq müəyyən etməsi vacibdir. Müqavilə əsasında nisyə verilən əmlaka görə, alqı-satqı münasibətinə dair normalar tətbiq edilməlidir; ortada müqavilə münasibəti olduğu halda “əsassız varlanma”dan söhbət gedə bilməz. - Nəticə etibarilə
- Tələb doğrulanıb: 61.000 manatın cavabdehdən tutulması qərara alınmışdır.
- Dövlət rüsumu: Cavabdeh 273 manat dövlət rüsumunu da ödəməlidir.
- Xüsusi qərardad tələbi: Cinayət xarakterli işlə bağlı xüsusi qərardad vermək məsələsi, birinci instansiya məhkəməsində “iddia tələbi” kimi deyil, müstəqil prosessual prosedur kimi nəzərdən keçirilməlidir.
Nəticə
Ali Məhkəmənin 28 yanvar 2025-ci il tarixli qərarı, alqı-satqı münasibətinin “əsassız varlanma” kimi təsnif edilməsinin yanlışlığını üzə çıxarmışdır. Tərəflərin mülki müqaviləsi mövcud olduğu təqdirdə, tələb alqı-satqı normalarına əsaslanmalıdır. Qərar həm məhkəmə praktikasına, həm də bu cür mülki mübahisələr yaşayan tərəflərə aydın hüquqi siqnal verir:
- Əgər müqavilə əsasında daşınar əmlak verilib və ödənişi lazımi qaydada aparılmayıbsa, tələb “nisyə alqı-satqı münasibəti”nə istinadla edilir.
- Əsassız varlanma yalnız heç bir müqavilə və ya hüquqi əsas olmayan hallarda tətbiq olunur.
Beləliklə, Ali Məhkəmə faktiki mövcud müqavilə münasibətinin yanlış təsnifatı səbəbindən formalaşmış məhkəmə qərarlarını tənzimləyərək ədalətli nəticəyə gəlmiş və cavabdehi 61.000 manat məbləğini ödəməyə məhkum etmişdir.
