Piyada zolağında başlayan mübahisə məhkəmədə bitdi
Ali Məhkəmə tərəfindən qəbul edilmiş bir qərar diqqətçəkən hüquqi məsələləri özündə əks etdirmişdir. Söhbət Azərbaycan Respublikası Cinayət Məcəlləsinin 126.2.4 və 221.3-cü maddələri ilə məhkum olunmuş bir şəxsin (bundan sonra – “Məhkum”) barəsində çıxarılmış hökmün qismən ləğv edilməsinə dair kassasiya instansiya məhkəməsinin qərarından gedir. Bu qərar həm cinayət hüququnun tətbiqi, həm də məhkəmə təcrübəsi baxımından əhəmiyyətlidir.
İşin Faktiki Halları
Cinayət işi materiallarına əsasən, Məhkum 19 aprel 2022-ci il tarixdə, saat 21:15 radələrində, Bakı şəhərində – ictimai əhəmiyyətli hesab edilən bir məkanda (səkidə) piyada hərəkətdə olarkən qarşıdan gələn Zərərçəkmiş şəxs ilə toqquşmuşdur. Hadisə zamanı Zərərçəkmiş şəxs Məhkuma yol kənarında telefonla məşğul olması səbəbindən avtomobil yoluna yıxıla biləcəyini bildirib və diqqətli olmağı xahiş etmişdir. Məhkəmə sənədlərində qeyd olunmuşdur ki, məhz bu iradın bildirilməsini Məhkum “haqsız irad” kimi qəbul etmiş, heç bir əsaslı səbəb olmadan qarşı tərəfin şəxsiyyətini fövqə qoyaraq ona qarşı zor tətbiq etmişdir.
İbtidai araşdırma və birinci instansiya məhkəməsinin gəldiyi nəticəyə görə, Məhkum həmin vaxt üzərində olan, zavod üsulu ilə hazırlanmış cib bıçağını silah qismində istifadə edərək Zərərçəkmiş şəxsə qəsdən ağır xəsarətlər yetirmişdir. Bununla yanaşı, aşağı instansiya məhkəmələri hesab etmişdir ki, bu zorakılıq eyni zamanda ictimai qaydanın kobud surətdə pozulması və cəmiyyətə açıqca hörmətsizlik kontekstində həyata keçirildiyinə görə xuliqanlıq niyyəti ilə törədilmişdir.
Beləliklə, Məhkum birinci instansiyada Cinayət Məcəlləsinin 126.2.4 (xuliqanlıq niyyəti ilə sağlamlığa ağır zərər vurma) və 221.3 (silah qismində istifadə edilən əşya ilə xuliqanlıq) maddələri ilə təqsirli bilinmiş, cəzası qismən toplanmaqla, ümumilikdə 6 il 6 ay azadlıqdan məhrum etmə növündə müəyyən edilmişdir. Daha sonra Bakı Apellyasiya Məhkəməsi də bu hökmü dəyişməz saxlamışdır.
Kassasiya Şikayətinin Mahiyyəti
Məhkumun müdafiəçisi kassasiya şikayətində bir sıra dəlillər irəli sürmüşdür:
- Xəsarətlərin reallığı ilə bağlı şübhələr: Müdafiə tərəfi iddia etmişdir ki, Zərərçəkmiş şəxsə faktiki bıçaq zərbəsi vurulmamışdır. Bu məqsədlə tibbi sənədlərin saxta ola biləcəyinə dair arqumentlər səsləndirmiş, Zərərçəkmiş şəxsin tibbi müdaxilə aldığı tibb müəssisələrində olan müşahidə kameralarının görüntülərinin araşdırılması üçün vəsatətlərin təmin edilmədiyini qeyd etmişdir.
- Zərərçəkmiş şəxsin “polisin agenti” olması ehtimalı: Müdafiəçinin sözlərinə görə, Zərərçəkmiş şəxs əvvəlcədən “təlimatlandırılmış” ola bilər. Bununla bağlı mobil operatorlardan zəng məlumatlarının alınmasına, Zərərçəkmiş şəxsin hər hansı polis əməliyyatlarında hal şahidi qismində iştirak edib-etməməsinə dair də vəsatətlər verilmiş, lakin məhkəmə həmin vəsatətləri təmin etməmişdir.
- Hadisənin xuliqanlıq zəmində deyil, mübahisə-dalaşma zəminində baş verməsi: Müdafiəçi Məhkumun xuliqanlıq niyyəti ilə deyil, şəxsi mübahisə kontekstində hərəkət etdiyini və qarşılıqlı əlbəyaxa zamanı xəsarətlərin yarandığını vurğulamışdır.
Ali Məhkəmənin Mövqeyi
1. CM-in 126.2.4-cü maddəsi üzrə təqsirləndirmənin saxlanması
Ali Məhkəmə, əməlin nəticəsində Zərərçəkmiş şəxsin insan həyatı üçün təhlükəli dərəcədə ağır xəsarət aldığını təsdiqləyən kifayət qədər sübutların olduğunu bildirmişdir. Aparılmış məhkəmə-tibbi ekspertizalarının rəyinə əsasən, Məhkumun Zərərçəkmiş şəxsə vurduğu bıçaq zərbələri qarın nahiyəsinin daxilə nüfuz etməsi, nazik bağırsağın zədələnməsi və digər qabarıq xəsarətlər ilə nəticələnmişdir. Bu isə Cinayət Məcəlləsinin 126.2.4-cü maddəsinin (xuliqanlıq niyyəti ilə sağlamlığa ağır zərər vurma) dispozisiyasında nəzərdə tutulan əsas əlamətləri özündə ehtiva etmişdir.
Məhkəmə, müdafiəçinin “Zərərçəkmiş şəxsə əslində xəsarət yetirilmədiyi” ilə bağlı arqumentlərini iş materiallarında toplanmış (o cümlədən, ekspertiza rəyləri, şahid ifadələri, digər maddi sübutlar) dəlillərlə uzlaşmayan, sübutedici əsası olmayan dəlillər kimi qiymətləndirmişdir. Buna görə də Məhkumun 126.2.4-cü maddə üzrə məsuliyyətdən azad edilməsi ilə bağlı kassasiya şikayəti rədd edilmişdir.
2. CM-in 221.3-cü maddəsi üzrə cinayət tərkibinin olmaması
Ali Məhkəmə son dərəcə vacib bir hüquqi məsələyə toxunmuşdur. Belə ki, aşağı instansiya məhkəmələri Məhkumu həm də 221.3-cü maddə (silah qismində istifadə edilən əşya ilə xuliqanlıq) ilə təqsirli bilmiş və cəzalandırmışdır. Bununla belə, Ali Məhkəmə müəyyən etmişdir ki, xuliqanlıq cinayətinin tərkibi üçün tələb olunan “ictimai qaydanın kobud surətdə pozulması və cəmiyyətə açıqca hörmətsizlik” elementləri istintaq və məhkəmə araşdırmaları çərçivəsində yetərincə sübuta yetirilməmişdir.
Ali Məhkəmə xuliqanlığın cinayət-hüquqi anlayışına istinad edərək, ictimai yerdə törədilən mübahisə-dalaşma zamanı mülki şəxslərin və yaxud cəmiyyətin normal fəaliyyətinə real təhlükə yaranıb-yaranmamasını və ya “açıqcasına hörmətsizlik” motivinin mövcudluğunu araşdırmışdır. İş materiallarında hadisə baş verən anda mübahisənin iki nəfər arasında, ətrafda şəxslərin praktiki olaraq olmadığı bir mühitdə baş verməsi, zərərçəkənin qışqırması nəticəsində hadisə yerinə yalnız polis əməkdaşlarının gəlməsi faktı müəyyən edilmişdir. Digər tərəfdən, Məhkumun “özünü cəmiyyətin fövqündə tutmaq” kimi davranışları ayrıca mübahisənin sadə bir zəmində yaranması ilə qarışdırılmamalıdır.
Nəticədə Ali Məhkəmə bu cür situasiyanın “xuliqanlıq” kimi tövsif edilməsinin doğru olmadığı qənaətinə gəlmiş, CM-in 221.3-cü maddəsi üzrə verilmiş ittihamın cinayət tərkibi əlamətlərini daşımadığını əsaslandırmışdır. Bu səbəbdən Məhkum barəsində CM-in 221.3-cü maddəsi ilə açılmış cinayət işi üzrə icraata xitam verilmiş, həmin maddə üzrə verilmiş cəza çıxarılmışdır.
Qərarın Hüquqi Nəticəsi
Ali Məhkəmə, ümumilikdə, aşağıdakı yekun qərarı vermişdir:
- CM-in 126.2.4-cü maddəsi üzrə məhkum etmə qüvvədə saxlanılmışdır. Məhkumun bu maddə ilə təqsiri iş materiallarındakı sübutlarla təsdiq olunduğuna görə, verilən hökm qismən qüvvədə qalmışdır. Sanksiya əsasında Məhkuma 6 il müddətinə azadlıqdan məhrum etmə cəzası müəyyən edilmişdir.
- CM-in 221.3-cü maddəsi üzrə qərar ləğv edilmiş, həmin maddə üzrə icraata xitam verilmişdir. Ali Məhkəmə müəyyən etmişdir ki, xuliqanlıq cinayətinin subyektiv və obyektiv cəhətləri (hər şeydən öncə, ictimai qaydanın kobud surətdə pozulması və cəmiyyətə açıqcasına hörmətsizlik) qanunun tələb etdiyi səviyyədə sübut edilməmişdir. Hadisə daha çox “mübahisə-dalaşma” kontekstində baş vermiş, cəmiyyətin ümumi qaydalarına real və ciddi təhdid yaradıldığı isə istintaqla təsdiqlənməmişdir.
Hüquqi və Praktiki Əhəmiyyət
Bu qərar bir neçə əsas aspektdən mühüm hüquqi presedent yaradır:
- Tövsifdə Dəqiqliyin Zəruriliyi: Məhkəmə, bir cinayət əməlini həm xuliqanlıq niyyəti ilə törədilmiş sağlamlığa ağır zərər vurma (126.2.4), həm də xuliqanlıq (221.3) kimi qiymətləndirərkən ayrı-ayrı cinayət tərkiblərinin spesifik əlamətlərinin sübuta yetirilməsi vacibliyini vurğulamışdır. Cinayət tərkiblərinin bir-birinə qarışdırılmaması və maddi hüquq normalarının düzgün tətbiqi, şəxsin qanunsuz yerə əlavə məsuliyyətə cəlb olunmasının qarşısını alır.
- Mübahisə-Dalaşma ilə Xuliqanlığın Fərqləndirilməsi: Ali Məhkəmə izah etmişdir ki, şəxsi münasibət zəminində qarşı tərəfə xəsarət vurulduqda, ictimai qaydaların pozulması elementinin mövcudluğu ayrıca müəyyən edilməlidir. Əgər münaqişə məhdud bir mühitdə, konkret iki şəxs arasında baş veribsə və üçüncü şəxslərə qarşı açıq hörmətsizlik, yaxud ümumi asayişə real təhlükə yaratmayıbsa, xuliqanlıq niyyətinin tətbiqi hüquqi baxımdan əsassız ola bilər.
- Sübutetmə Standartının Korrekt Tətbiqi: Qərar göstərmişdir ki, müdafiəçinin vəsatətləri hər hansı formada rədd olunursa, məhkəmə bunun əsaslandırmasını hökm və ya qərarda açıqlamalıdır. Ali Məhkəmə “ədalətli mühakimə” prinsipinə uyğun olaraq yuxarı instansiya mərhələsində də sübutların kifayətliliyinə və qanuni yolla əldə edilməsinə diqqət çəkmişdir.
- Şəxsi Azadlıq Hüququnun Əhəmiyyəti: İnsanların təqsirli bilinməsi hallarında hər bir əlavə maddə ilə ittihamın, deməli, cəzanın ağırlaşdırılmasının zəruriliyini hüquqi yolla əsaslandırmaq vacibdir. Əks halda, bu, şəxsin Konstitusiya ilə qorunan azadlıq hüququnun pozulmasına gətirib çıxara bilər.
Nəticə
Bakı Ağır Cinayətlər Məhkəməsi və Bakı Apellyasiya Məhkəməsinin qərarları ilə 126.2.4 və 221.3-cü maddələr üzrə ümumilikdə 6 il 6 ay azadlıqdan məhrumetmə cəzasına məhkum edilmiş şəxs barədə Ali Məhkəmənin kassasiya qaydasında verdiyi yeni qərar, cinayət işinin müəyyən hissəsində – CM-in 221.3-cü maddəsi üzrə – məhkumluğun ləğvi ilə nəticələnmişdir. Nəticədə, Məhkum yalnız 126.2.4-cü maddə ilə təqsirli bilinmiş, 221.3-cü maddə üzrə ona bəraət xarakterli qərar çıxarılmışdır.
Hüquq sistemi və məhkəmə praktikasında bu qərar vacib bir nüansın altını çizmişdir: Hər bir cinayət əməlində ona uyğun cinayət tərkibinin bütün elementlərinin mötəbər və qanuni sübutlarla təsdiqinin zəruriliyi. İctimai qaydaların pozulması, cəmiyyətə açıq hörmətsizlik motivi, yaxud sırf mübahisə-dava zəminində törədilən əməl arasında fərqin düzgün müəyyən edilməsi, hüquq sistemində ədalət və qanunçuluğun qorunması baxımından mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
Bu qərar, həmçinin, vəkillərin müdafiə taktikasında, prokurorluq orqanlarının ittihamı irəli sürərkən sübutların toplanma və tətbiqetmə üsullarına yenidən nəzər salmasında, eləcə də aşağı instansiya məhkəmələrinin cinayət işlərinə baxma prosesində daha diqqətli yanaşma tələbini gündəmə gətirmişdir. Beləliklə, Ali Məhkəmənin qərarı bir daha vurğulamışdır ki, hüququn məqsədi yalnız cinayət əməlinin cəzalandırılması deyil, eyni zamanda ədalətli məhkəmə araşdırması nəticəsində qanunun doğru şəkildə tətbiqi və şəxslərin Konstitusiya təminatlı hüquqlarının müdafiəsidir.
