414.372 manatlıq qaz sərfiyyatı borcu əsassız sayılaraq ləğv olundu
Qazdan istifadəyə görə yaranmış debitor borcun tutulması ilə bağlı mübahisədə Ali Məhkəmənin Kommersiya Kollegiyasının qəbul etdiyi son qərar, həm faktiki halların, həm də hüquqi normaların tətbiqində məhkəmələrin rolunu aydın şəkildə göstərmişdir. İşin mürəkkəbliyi ondan ibarətdir ki, tərəflər – “xxxx” MMC (iddiaçı) və “Azəriqaz” İstehsalat Birliyi (cavabdeh) arasında bağlanmış qaz alqı-satqı müqaviləsi əsasında hesablanmış qaz borcunun qanuniliyi mübahisələndirilmişdir. Məhkəmə çəkişməsi bir neçə mərhələdən keçmiş, sonda Ali Məhkəmənin kassasiya instansiyasında yekun hüquqi qiymətini almışdır.
İşin Faktiki Halları
İddiaçı “xxxx” MMC Xaçmaz rayonu, Ləcət kəndində yerləşən istixana (parnik) sahəsində, sənaye məqsədli qaz qurğusundan istifadə edərək fəaliyyətdə olmuşdur. Tərəflər arasında qazın alqı-satqısına dair müqavilə mövcud olmuş, həmin müqavilənin əsasında “Azəriqaz” İB tərəfindən quraşdırılmış sayğaclar üzrə qaz istehlakı qeydə alınmışdır.
2017-ci ildən etibarən istixananın qazla təchizatı təmin edilmiş, əsas sərfiyyat Elster G-1600 TRZ EK-220 markalı, turbin tipli “İTRON” qaz sayğacı vasitəsilə müəyyən edilmişdir. İddiaçı 2020-ci ilin sonu və 2021-ci ilin əvvəllərində bəzi aylarda hesablanmış qaz sərfiyyatından narazılıq etmiş, xüsusilə 2020-ci ilin dekabr ayında hesablanan 187.724 manatlıq (cavabdehin təqdim etdiyi hesablara görə sonradan bu rəqəm 180.926,20 manatla əvəz olunmuşdur) və ümumi dövr üzrə yaranmış külli miqdarda borcun əsassız olduğunu bildirmişdir.
Bundan əlavə, 2021-ci ilin fevral ayında sayğacın düzgün işləməsində şübhələr yarandığından iddiaçının tələbi ilə sayğac yoxlama üçün çıxarılmış, müvəqqəti olaraq başqa sayğac quraşdırılmışdır. Məhz müvəqqəti sayğacın göstəriciləri iki ay səkkiz günlük dövr üzrə real sərfiyyatı təxminən 43.638 manat dəyərində müəyyən etmişdir. Halbuki “Azəriqaz” İB həmin dövr üzrə 161.137 manat məbləğində borc hesablamış və bununla da böyük bir fərqin yarandığı görünmüşdür.
İddiaçı bu fərqi əsas gətirərək, əvvəlki illər üzrə də borcların şişirdilmiş olduğunu iddia etmiş, 2017-2021-ci illər ərzində artıq ödədiyi məbləğlərin, eləcə də 2021-ci il 1 iyuna olan 417.340,40 manat borcun tam silinməsini tələb etmişdir. Eyni zamanda, mübahisədə üç əlavə (diafraqma tipli) sayğac üzrə də hesablanan və ödənilən məbləğlərin geri qaytarılması istənilmişdir. Cavabdeh isə qarşılıqlı iddiada iddiaçıdan 417.340,40 manat debitor borcun tutulmasını xahiş etmişdir.
Məhkəmə İcraatı və Ali Məhkəmənin Mövqeyi
Birinci instansiya məhkəməsi ilkin iddiada sayğacın yenisi ilə əvəz olunması tələbinə qismən haqq vermiş, lakin borcların silinməsi və artıq ödənişlərin qaytarılması tələblərini təmin etməmiş, qarşılıqlı iddianı isə təmin edərək 417.340,40 manat borcun iddiaçıdan tutulmasına qərar vermişdir.
Apellyasiya instansiyası məhkəməsi birinci baxışda iddiaçının şikayətini qismən təmin edərək, fevral-aprel ayları üzrə 117.169 manat artıq hesablanmış borcun silinməsi barədə qərar çıxarmışdır. Növbəti kassasiya baxışı zamanı Ali Məhkəmə apellyasiya instansiyasının məhkəmə aktını qismən ləğv edərək daha geniş araşdırma aparmağı tapşırmışdır. Təkrar apellyasiya baxışı zamanı məhkəmə 299.841,4 manat məbləğində borcun da silinməsinə qərar vermişdir. Beləliklə, 117.499 manat + 299.841,4 manat = ümumilikdə 417.340,4 manatlıq borcun silinməsi yönündə apellyasiya qərarı formalaşmışdır.
Lakin “Azəriqaz” İB yenidən kassasiya şikayəti vermiş, Ali Məhkəmə bu dəfə bir məqama xüsusi diqqət yetirmişdir: abonent saldo göstəriciləri. Məlum olmuşdur ki, iddiaçı mübahisələndirilən dövrdə faktiki olaraq 2.968,40 manat dəyərində qazdan istifadə etmiş, lakin bu məbləğin ödənişi həyata keçirilməmişdir. Apellyasiya məhkəməsi isə 299.841,4 manat məbləğinin də üzərinə gedərkən həmin 2.968,40 manatlıq faktiki sərfiyyatı da silinməsi zəruri olan borc kimi qəbul etmişdir. Ali Məhkəmə hesab etmişdir ki, bu məbləğin silinməsi düzgün deyildir, çünki istənilən halda 2.968,40 manatlıq qaz real istifadəyə görə yaranmış borcdur.
Nəticədə, Ali Məhkəmə apellyasiya instansiyasının qətnaməsini qismən ləğv etmiş, 2.968,40 manatlıq faktiki borcun silinməməsi, əksinə həmin məbləğin iddiaçıdan cavabdehin xeyrinə tutulması barədə qərar çıxarmışdır. Bununla da ümumi mübahisəli məbləğin içərisində cüzi bir hissənin – real istehlaka söykənən borcun istisna edilməsi təmin olunmuşdur.
Hüquqi Qiymətləndirmə
Ali Məhkəmənin qərarı göstərmişdir ki, qaz borclarının hesablanmasında əsas meyar sayğacın göstəriciləri və real sərfiyyat olmalıdır. Sayğacın nasazlığı hallarında müvəqqəti qoşulmuş sayğacın göstəricilərinin və müqayisəli analizlərin aparılması, müvafiq aktların, həmçinin əvvəlki illərin sərfiyyat məlumatlarının müqayisəsi məhkəmə üçün mühüm sübut rolunu oynayır.
Eyni zamanda, məhkəmə sübut qiymətləndirərkən, ödənilməyən faktiki istehlakın da nəzərdən qaçırılmalı olmadığını vurğulamışdır. Bu, mülki dövriyyədə tarazlığın qorunması və tərəflərin hüquq bərabərliyinin təmin edilməsinə xidmət edir.
Nəticə
Ali Məhkəmənin son qərarı qaz sərfiyyatı mübahisəsində məhkəmələrin davranış standartını müəyyən etmiş, yəni həm sayğacların düzgünlüyünün, həm də tarif və sərfiyyat hesablamalarının tam araşdırılmasının vacibliyini göstərmişdir. Məhkəmə hər bir fakta diqqətlə yanaşmalı, tərəflərin təqdim etdiyi sübutları hərtərəfli və obyektiv təhlil etməlidir. Məhkəmə mübahisə predmeti üzrə sayğacların nasazlığını və artıq hesablanmış məbləğləri istisna etdiyi kimi, real istifadəyə görə yaranmış, amma ödənilməmiş borcun da öz real hüquqi qüvvəsini qorumasına nail olmuşdur.
Beləliklə, Ali Məhkəmənin qərarı hüquqi baxımdan mühüm presedentdir və qaz istehlakına dair kommersiya mübahisələrinin həllində əsas yol göstəricilərindən biri kimi çıxış etmişdir.
