Giriş
Sözügedən işdə İddiaçı, borcun “əsassız” hesablandığını bildirməklə, “borcun silinməsi” tələbini irəli sürmüş, lakin həm Bakı Kommersiya Məhkəməsi, həm də Bakı Apellyasiya Məhkəməsi bu tələbi əsassız hesab edərək rədd etmişdir. Nəticədə, İddiaçı kassasiya şikayəti ilə Azərbaycan Respublikası Ali Məhkəməsinə müraciət etmiş, amma Ali Məhkəmə də aşağı instansiyaların mövqeyini təsdiq edərək, həmin qətnaməni dəyişdirilmədən saxlamışdır.
İşin faktiki halları
- Balans mənsubiyyəti sərhədi və tərəflər arasında razılaşma
2022-ci il 18 aprel tarixində Cavabdeh İB ilə İddiaçı arasında “Qaz paylayıcısı və istehlakçı arasında qazpaylayıcı şəbəkənin balans mənsubiyyəti sərhədi barədə” akt tərtib edilmişdir. Həmin akta əsasən, layihədə göstərilən mənbəyə uyğun quraşdırılmış qaz sayğacı balans mənsubiyyəti sərhədi olaraq müəyyən edilmişdir. Yəni həmin sərhədə qədər (sayğacadək) olan xəttə qazpaylayıcı, sayğacdan sonrakı hissəyə isə istehlakçı cavabdehlik daşıyır. - Qaz xəttində korroziya və dəlik
“xxxx” Qapalı Səhmdar Cəmiyyətinin 2024-cü il 26 yanvar tarixli aktına görə, Bakı şəhəri, Suraxanı rayonu, Hövsan yolu ünvanında yerləşən qaz təsərrüfatına baxış keçirilərkən qaz xəttinin 50-100 metrlik hissəsində ciddi korroziya aşkar edilmiş və bir ədəd dəlik müəyyən olunmuşdur. Həmin hissə aktda da göstərildiyi kimi, sayğacdan sonrakı (yəni istehlakçının məsul olduğu) seqmentdir. - İddianın mahiyyəti
İddiaçı 2024-cü il 19 aprel tarixində məhkəməyə müraciət edərək, **********00001 saylı abonent koduna əlavə edilmiş 23.170 manat məbləğində “əsassız” hesablandığını bildirdiyi borcun silinməsini xahiş etmişdir. İddiaçı öz tələbinə əsas kimi göstərmişdir ki, həmin borc qəzadan sonra havaya axdığı ehtimal edilən qaz sərfiyyatı üzrə hesablanmışdır. Lakin borcun texniki baxış müddətində tərtib edilmiş və “qeyri-qanuni” saydığı akt əsasında hesablandığını vurğulamışdır. - Cavabdehin etirazı
Cavabdeh məhkəməyə təqdim etdiyi izahatında borcun sayğac göstəricisi əsasında hesablandığını bildirmişdir. Belə ki, qaz sayğacından sonrakı hissədə sızma və ya başqa qəza halı varsa, onun texniki məsuliyyəti (balans mənsubiyyətinə görə) İddiaçının öhdəsindədir. Bu səbəbdən, istifadə olunmuş və ya sızma səbəbindən israf edilmiş təbii qazın dəyərinin ödənilməsi üçün Cavabdeh məhkəmə mübahisəsində haqlı tərəf olduğunu iddia etmişdir.
Məhkəmə araşdırması
Birinci instansiya məhkəməsi
Bakı Kommersiya Məhkəməsi (2024-cü il 5 iyul tarixli qətnamə) İddiaçının iddiasını rədd etmişdir. Məhkəmə “Qaz təchizatı haqqında” Qanun və müvafiq normativ aktlara (o cümlədən, Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 2011-ci il 12 may tarixli 80 saylı qərarı ilə təsdiq edilmiş “X2” – Qaydalara) istinad edərək göstərmişdir ki, təbii qazın istifadəsinə görə məsuliyyət balans mənsubiyyəti sərhədindən asılıdır. Müvafiq sərhəd isə tərəflər arasında əvvəlcədən bağlanmış akta uyğun olaraq sayğacda müəyyən edilmişdir. Bu səbəbdən, sayğacdan sonrakı xətlərdə yaranan itki və ya qəzalar (korroziya nəticəsində dəlik) istehlakçının məsuliyyət zonasında olduğundan, həmin təbii qazın dəyərini də məhz istehlakçı ödəməlidir.
Apellyasiya instansiyası məhkəməsi
Bakı Apellyasiya Məhkəməsi (2024-cü il 10 oktyabr tarixli qətnamə) birinci instansiya məhkəməsinin qətnaməsini dəyişdirilmədən qüvvədə saxlamışdır. Apellyasiya məhkəməsi öz qərarında birinci instansiya məhkəməsinin gəldiyi hüquqi nəticələri təkrarən təsdiq etmişdir. Məhkəmə bildirmişdir ki, İddiaçının şikayətində yeni dəlillər göstərilməmişdir və birinci instansiyada aparılan araşdırmanın nəticələri kifayət qədər əsaslıdır.
Ali Məhkəmənin mövqeyi
İddiaçı kassasiya şikayətində delikt məsələlərinə (Mülki Məcəllənin 1096, 1097, 1100 və 1108-ci maddələri) istinad etmişdir. Lakin Ali Məhkəmə qeyd etmişdir ki, işin mahiyyəti alqı-satqı (təbii qazın) müqaviləsindən irəli gələn öhdəliklərə aiddir və iddia birbaşa “borcun silinməsi” tələbinə, yəni müqavilə üzrə yaranmış öhdəliklərə münasibətdə qaldırılmışdır. O cümlədən, məhkəmələrin müəyyən etdiyi faktdan görünür ki, borc məhz sayğacdan keçən qaz sərfiyyatına görə hesablanmışdır, başqa sözlə, bu, deliktual deyil, müqavilə öhdəliklərindən doğan məsələdir.
Ali Məhkəmə həmçinin vurğulamışdır ki, qaz xəttindəki dəlik və korroziya sayğacdan sonra yerləşən hissədə olduğundan, müvafiq məsuliyyəti qazpaylayıcı deyil, istehlakçı daşıyır. Bu səbəbdən, aşağı instansiya məhkəmələrinin qərarları doğru hesab edilərək kassasiya şikayəti təmin edilməmişdir.
Hüquqi yekun və praktiki məqamlar
- Balans mənsubiyyəti sərhədi prinsipinin tətbiqi
Qanunvericiliyə görə, qaz xətlərində texniki xidmətin həyata keçirilməsi kimin səhlənkarlığı səbəbindən problem yarandığını müəyyənləşdirməkdə həlledici əhəmiyyət daşıyır. Bu işdə məhkəmələr aşkar etmişdir ki, problem məhz istehlakçının (İddiaçının) balans hissəsində (sayğacdan sonrakı xətdə) olmuşdur. Bu isə qanunla istehlakçının öz vəzifə borcudur. - Müqavilə öhdəliklərinin prioritetliyi
Məhkəmələrin mövqeyinə əsasən, tərəflər arasında bağlanmış qazın alqı-satqı müqaviləsinə əsasən yaranan borclar, əslində, delikt deyil, müqavilə münasibətlərinin predmetidir. Buradan çıxan nəticə ondan ibarətdir ki, istər qaz sızması, istərsə də digər səbəbdən sayğacdan keçən qaz istismarı istehlakçının ödəniş öhdəliklərini istisna etmir. - Qaz sayğacının funksional əhəmiyyəti
Qaydalara uyğun olaraq, qazpaylayıcı borcu əsasən sayğac göstəricilərinə görə müəyyənləşdirir və bu göstəricilər istehlakçının istehlak etdiyi (və ya sızma nəticəsində itirdiyi) qazın dəyərini göstərir. Bu baxımdan, borcun “qanunsuz” hesablandığını sübut etmək üçün sırf aktın “qeyri-qanuni” tərtib edildiyi ilə kifayətlənmək mümkün olmur, çünki sayğacın qeyd etdiyi istifadə miqdarı, əsasən, müqavilə üzrə tələb oluna bilən obyektiv rəqəmdir. - İnzibati yoxlamaların reyestrə daxil edilməməsi məsələsi
İddiaçı məhkəmələrdə o dəlili də gətirmişdir ki, guya qazpaylayıcı tərəfindən aparılan yoxlama “Yoxlamaların vahid məlumat reyestri”nə daxil edilməmişdir və ona görə nəticələr “hüquqi qüvvə” kəsb etmir. Lakin məhkəmələr göstərmişdir ki, tərəflər arasındakı əsas problem elə sayğac göstəricilərinə görə hesablanmış (faktiki sərf olunan) qazın ödənilməsi ilə bağlıdır və mübahisədə həlledici rolu akt deyil, sayğacın real göstəricisi oynayır.
Nəticə
Bu iş üzrə Azərbaycan Respublikası Ali Məhkəməsinin Kommersiya Kollegiyası birinci və apellyasiya instansiyalarının gəldiyi nəticələri təsdiq edərək, 23.170 manat məbləğində borcun “əsassız” hesablanması barədə İddiaçının iddiasını rədd etmişdir. Qərarda diqqət çəkən əsas məqam balans mənsubiyyəti sərhədidir: sayğacdan sonrakı xətdəki sızma və zədələrə görə istehlakçının özü cavabdehdir. Buna görə də istehlak etdiyi və ya sızma nəticəsində sayğacdan keçərək qeydə alınmış qazın dəyərini ödəməkdən azad edilə bilməz.
Əmək fəaliyyətində təbii qazdan intensiv istifadə edən sahibkarlıq subyektləri üçün bu qərar aydın mesajdır: qazpaylayıcı ilə istehlakçı arasında bağlanmış müqavilə şərtlərinə və balans mənsubiyyəti sərhədinə diqqətlə yanaşmaq lazımdır. Balans mənsubiyyəti sərhədinə qədər olan hissənin texniki qaydada saz olmasına təminatı qazpaylayıcı versə də, sayğacdan sonrakı hissədə hər hansı zədə və ya sızma istehlakçı tərəfindən vaxtında aradan qaldırılmalıdır. Əks halda, sızma nəticəsində sərf edilmiş qazın dəyəri də istehlakçının öhdəsinə düşür. Beləliklə, təbii qazdan istifadəyə görə əsassız hesablanmış borcun silinməsi barədə iddia üzrə Ali Məhkəmənin mövqeyi bir daha təsdiq edir ki, müqavilə öhdəliklərindən irəli gələn məsuliyyət, əsasən, tərəflər arasında bağlanmış razılaşma və qanunla müəyyən edilmiş balans sərhədinə uyğun olaraq müəyyən olunur. Bu qərar sahibkarlara öz qaz xətlərinin texniki təhlükəsizliyi mövzusunda daha diqqətli olmağı və istənilən problemin vaxtında həlli üçün qazpaylayıcı ilə fəal əməkdaşlıq etməyi tövsiyə edir.
