Sübutların mötəbər olmaması bəraət hökmü üçün əsas ola bilər
Lənkəran Ağır Cinayətlər Məhkəməsinin 24 may 2024-cü il tarixli hökmü ilə Azərbaycan Respublikası Cinayət Məcəlləsinin (CM) 177.2.3 (yaşayış sahəsinə qanunsuz daxil olmaqla özgənin əmlakını gizli talama) və 234.1-1-ci maddələri (psixotrop maddələrin qanunsuz əldə edilməsi, saxlanılması, daşınması) üzrə bəraət almış X17 barəsindəki cinayət işindən, həmin hökmün Şirvan Apellyasiya Məhkəməsi tərəfindən qüvvədə saxlanılmasından və sonda dövlət ittihamçısının kassasiya protestinin Ali Məhkəmə tərəfindən rədd edilməsindən gedir. Yazıda işin faktiki hallarına və Ali Məhkəmənin tutduğu mövqeyə dair əsas məqamlar geniş şərh ediləcəkdir.
İşin faktiki halları
Cinayət təqibinin əvvəlində X17-yə qarşı iki epizod üzrə ittiham irəli sürülmüşdür:
- Oğurluq ittihamı (CM-in 177.2.3-cü maddəsi): İstintaq orqanının versiyasına görə, 30 oktyabr 2022-ci il tarixdə saat 21 radələrində X17 Lənkəran rayonu X kəndində yerləşən Zərərçəkmiş şəxs1-ə məxsus evə qanunsuz daxil olaraq ikinci mərtəbədəki yataq otağından müxtəlif qızıl əşyalar və 240 manat məbləğində pulu gizli şəkildə talamışdır. Müstəntiqin gəldiyi nəticəyə əsasən, ümumilikdə 2.165 manat dəyərində olan əmlak Zərərçəkmiş şəxs1-in mülkündən oğurlanmışdır.
- Psixotrop maddə ittihamı (CM-in 234.1-1-ci maddəsi): Həmçinin X17-yə irad tutulmuşdur ki, 2023-cü ilin fevral ayında (dəqiq tarix göstərilməsə də “fevral ayının ortaları” kimi qeyd edilir) o, külli miqdarda (ümumi təmiz çəkisi 3,028 qram olan metamfetamin) psixotrop maddəni satış məqsədi olmadan qanunsuz şəkildə əldə edib üzərində saxlamış və 17 fevral 2023-cü il tarixdə Lənkəran Şəhər Rayon Polis Şöbəsi (ŞRPŞ) əməkdaşlarının keçirdikləri əməliyyat tədbiri nəticəsində həmin narkotik vasitə X17-nin idman gödəkcəsinin cibindən aşkar olunmuşdur.
Saxlanılma və ilkin ifadələr
İbtidai istintaq sənədlərində göstərilmişdir ki, X17 17 fevral 2023-cü il tarixdə saat 15:30-da Lənkəran rayonu X kəndində polis əməkdaşları tərəfindən saxlanılmışdır. Həmin vaxt onun üzərinə baxış keçirilmiş və cibindən ümumilikdə 3,028 qram ağırlığında metamfetamin aşkarlanmışdır. Daha sonra o, polis şöbəsinə gətirilmiş, CM-in 234.1-ci maddəsi üzrə şübhəli şəxs qismində tutulmuşdur. Növbəti günlərdə o, istintaq zamanı etirafedici ifadələr vermişdir. Həmin ifadələrdə oğurluq epizodunu da törətdiyini etiraf etmişdir.
Lakin məhkəmə istintaqı gedişində məlum olmuşdur ki, X17 faktiki olaraq polis şöbəsinə sırf oğurluq və narkotik vasitə aşkarlanması ilə deyil, eyni kənddə yaşayan bir qadının (X17-nin əmisinin həyat yoldaşı) öldürülməsi hadisəsinə görə şübhəli kimi aparılmışdır. Sənədlərdən görsənmişdir ki, X17 həmin gün evinin yaxınlığında deyil, hadisə yeri ətrafında tutulmuş, üstəlik saat 11:45-dən etibarən rayon prokurorluğunun icraatında olan başqa cinayət hadisəsi (qətl) ilə bağlı saxlanılmışdır. Məhkəmədə dindirilən şahidlərin ifadəsi, telefon danışıqlarına dair məlumatlar və ekspertiza rəyləri bir sıra mühüm ziddiyyətlər aşkara çıxarmışdır.
X17-nin döyülməsi və işgəncəyə məruz qalması iddiaları
Məhkəmədə X17 bildirmişdir ki, onu polis şöbəsində bir neçə gün boyunca qeyri-qanuni şəkildə saxlamışlar. Bu müddətdə ona fiziki və psixi təzyiq göstərilmiş, işgəncə verildiyi üçün o da “etirafedici” izahat və ifadələri zorən imzalamışdır. Onun dediklərinə əsaslanaraq yaxın qohumlar və digər şahidlər də X17-nin polis şöbəsində döyüldüyünü eşitdiklərini, bədənində çoxsaylı xəsarətlərin olduğunu ifadə etmişlər. Məhkəmədə təqdim edilmiş bəzi sənədlərdə X17-nin saxlanıldığı ilk gün tibbi müayinəyə vaxtında aparılmadığı, polis şöbəsində qanunsuz olaraq 10 günədək saxlanıldığı, yalnız xəsarət izləri sağaldıqdan sonra istintaq təcridxanasına göndərildiyi qeyd olunmuşdur.
Müstəntiqin təqdim etdiyi 20 fevral 2023-cü il tarixli ekspertiza rəyi isə X17-nin bədənində hər hansı zədə olmadığını bildirmişdir. Lakin müstəqil baxış zamanı, eləcə də Bakı İstintaq Təcridxanasında aparılmış qəbul müayinəsində onun ayaqlarında, eləcə də digər nahiyələrdə yaranmış xəsarət izləri müşahidə edilmişdir.
Məhkəmələrin gəldiyi nəticələr
Birinci instansiya məhkəməsi (Lənkəran Ağır Cinayətlər Məhkəməsi)
Birinci instansiya məhkəməsi işin bütün dəlillərini tədqiq etmişdir. Nəticədə aşağıdakı əsas məqamlara istinadən X17-yə bəraət vermişdir:
- X17-nin etirafedici ifadələrinin mötəbərliyi ilə bağlı şübhələr
Məhkəmə hesab etmişdir ki, X17-nin şübhəli şəxs və təqsirləndirilən şəxs qismində ibtidai istintaqda verdiyi izahatlar fiziki və psixi təzyiq altında alınmışdır. Cinayət-Prosessual Məcəlləsinə (CPM) görə, belə ifadələr işgəncə və ya qanunsuz metodlar tətbiq olunmaqla əldə edildikdə “yolverilməz sübut” hesab edilir və onlara əsaslanmaq qadağandır. - Şəxsi axtarış prosedurundakı qanunsuzluqlar
Videogörüntülərdə X17-nin ayağından ciddi axsaması, axtarışın nə vaxt aparıldığı ilə bağlı uyğunsuzluqlar şübhə doğurmuşdur. İşin materiallarından görünmüşdür ki, oğurluq hadisəsinin üstünün açılması ilə bağlı əsas “ittiham dəlili” X17-nin polis şöbəsində “etiraf” izahatı olmuşdur. Lakin həmin izahatın təzyiq altında alındığına dair ciddi əsaslar yarandığından, məhkəmə bu dəlilləri qanuni sübut hesab etməmişdir. - Telefon danışıqlarına dair məlumatlar
X17-nin günün hansı saatlarında harada olması məsələsini aydınlaşdırmaq üçün mobil operatorundan alınmış məlumatlar ilə polis şöbəsinin sənədləri arasında ciddi ziddiyyətlər aşkarlanmışdır. Faktiki vəziyyət onun daha əvvəl saxlanıldığına və əməliyyat protokolunda göstərilən saatların düzgün əks etdirilmədiyinə işarə etmişdir.
Bütün bunların nəticəsində Lənkəran Ağır Cinayətlər Məhkəməsi X17-ni CM-in 177.2.3 və 234.1-1-ci maddələri ilə ona qarşı irəli sürülmüş ittihamlar üzrə təqsirsiz hesab etmiş, barəsində seçilmiş həbs qətimkan tədbirini ləğv edərək onu məhkəmə zalından azad etmişdir.
Apellyasiya instansiyası (Şirvan Apellyasiya Məhkəməsi)
Dövlət ittihamçısı (prokuror) bu bəraət hökmündən apellyasiya protesti vermişdir. Lakin Şirvan Apellyasiya Məhkəməsinin Cinayət Kollegiyası 2 avqust 2024-cü il tarixli qərarı ilə protesti təmin etməmiş, bəraət hökmünü dəyişdirilmədən saxlamışdır. Məhkəmə hesab etmişdir ki, birinci instansiya məhkəməsi sübutları qanuni qaydada tədqiq etmişdir və X17-nin təqsirliliyini sübuta yetirəcək, etibarlı və ziddiyyətsiz dəlillər mövcud deyildir.
Kassasiya instansiyası (Ali Məhkəmə)
Dövlət ittihamçısı apellyasiya məhkəməsi qərarının ləğvi üçün kassasiya protesti vermiş və iddia etmişdir ki, məhkəmələr sübutların qiymətləndirilməsində səhvə yol vermişdir. Kassasiya instansiyası isə qanunvericiliyin tələblərinə əsasən yalnız hüquq məsələlərinə dair qiymətləndirmə aparmış, öz növbəsində işdəki bütün materiallara və məhkəmələrin gəldiyi nəticələrə diqqətlə yanaşmışdır.
Ali Məhkəmə müəyyən etmişdir ki:
- İlk növbədə, təqsirləndirilən şəxsin istintaqdakı etirafedici ifadələri qanunsuz üsullarla alınıbsa, bu ifadələr sübutlar sırasından çıxarılmalıdır.
- X17 polis şöbəsində qanuna zidd olaraq 24 saatdan artıq, hətta bir neçə gün saxlanılmışdır. Bu müddətdə onun fiziki təzyiqə məruz qaldığına dair dəlillər (şahid ifadələri, video-materiallar, tibbi sənədlərdəki uyğunsuzluqlar və s.) kifayət qədər əsaslı görünür.
- İstintaq hərəkətləri (xüsusən də şəxsi axtarış) zamanı prosessual qaydaların kobud şəkildə pozulduğunu göstərən ciddi şübhələr vardır.
- Cinayət təqibi üçün həlledici mötəbər dəlillər olmadıqda, təqsirləndirilən şəxsin CM-də nəzərdə tutulmuş əməli törətməsinə dair nəticə çıxarmaq mümkün deyildir. Təqsirsizlik prezumpsiyası əsasında şəxs yalnız kifayət qədər sübuta əsaslanmaqla məhkum edilə bilər.
Beləliklə, Ali Məhkəmə aşağı instansiyaların gəldiyi nəticələrə qoşulmuş və dövlət ittihamçısının kassasiya protestini təmin etməmişdir. Nəticədə X17 barəsində bəraət hökmü qüvvədə saxlanılmışdır.
Ali Məhkəmənin mövqeyinin əhəmiyyəti
Ali Məhkəmənin qərarı bir neçə mühüm məqama diqqət çəkmişdir:
- Təqsirsizlik prezumpsiyası: Qərarda vurğulanmışdır ki, təqsirləndirilən şəxsin günahı məhkəmə prosesində kifayət qədər sübuta əsaslanmalıdır. Məhkəmə hökmü yalnız ehtimallar, ziddiyyətli və ya işgəncə altında alınmış ifadələrə əsaslana bilməz.
- Sübutların mötəbərliyinin qiymətləndirilməsi: Məhkəmələr sübutları hərtərəfli tədqiq etməli, qanunla müəyyən edilmiş qaydada əldə edilməyən və ya qanunsuz üsullarla alınan “ifadələrə” istinad etməməlidir. Bu, xüsusilə şəxsi axtarış, videoçəkiliş, ilkin ifadələr və s. üçün də keçərlidir.
- Fiziki və psixi təzyiq: Məhkəmə bir daha xatırlatmışdır ki, hər hansı şəxsə işgəncə və ya döyülmə tətbiq edilməsi ilə alınmış ifadələr dəlil kimi hüquqi qüvvəyə malik deyildir. Üstəlik, belə hallar araşdırılmalı, prosessual hüquq pozuntusuna yol vermiş şəxslər müvafiq qaydada cavab verməlidirlər.
- Məhkəmə-tibb ekspertizasının səmərəli aparılması: Qərarda aydın görünür ki, tibbi sənədlərin mübahisəli olması, habelə məhkumun vaxtında ekspertizaya təqdim olunmaması əlavə şübhələr doğurmuşdur. Bu, hüquq-mühafizə orqanlarında aparılan bəzi prosedurların səmərəliliyinin və şəffaflığının artırılmasının vacibliyini göstərmişdir.
Nəticə
X17 barəsində oğurluq və külli miqdarda psixotrop maddə saxlama ittihamları məhkəmələr tərəfindən sübuta yetirilməmiş hesab edilmişdir. Lənkəran Ağır Cinayətlər Məhkəməsinin 24 may 2024-cü il tarixli bəraət hökmü Şirvan Apellyasiya Məhkəməsi tərəfindən dəyişdirilmədən saxlanılmış, ən yüksək instansiya olan Ali Məhkəmə də kassasiya protestini rədd edərək həmin qərarın qüvvədə qalmasını təsdiqləmişdir.
Bu qərar, təqsirsizlik prezumpsiyasının cinayət mühakimə icraatında necə mühüm rol oynadığını bir daha nümayiş etdirmişdir. Eyni zamanda, məhkəmə proseslərində sübutların mötəbərliyi, ifadələrin alınma şəraiti və prosessual hüquqların qorunması barədə məsələlərə xüsusilə diqqətli yanaşmağın vacibliyini vurğulamışdır. Cinayət təqibi orqanlarının apardığı istintaq hərəkətləri, xüsusən də şəxsin saxlanılması, ifadələrinin alınması və sübutların toplanması prosedurları qanunun bütün tələblərinə riayət olunmaqla aparılmalıdır ki, məhkəmə müstəqil və qərəzsiz baxış zamanı obyektiv qərar vermə imkanı əldə etsin.
Nəticə etibarilə, bu iş üzrə Ali Məhkəmənin mövqeyi göstərmişdir ki, şəxsin cinayəti törətməsinə dair ortada yetərli, mötəbər və təzyiqsiz əldə olunmuş sübutlar yoxdursa, qanunun aliliyi prinsipi əsasında məhkumluq çıxarılması mümkün deyildir. Bu cür qərarlar insan hüquqlarının müdafiəsini, məhkəmə prosesinin ədalətliliyini və qanunçuluğu təmin etməklə yanaşı, istintaq orqanlarının fəaliyyətinə də müvafiq tələblər qoyur. Beləliklə, məhkəmələr yalnız tam, hərtərəfli və obyektiv araşdırma əsasında ədalətli nəticəyə gələ bilərlər.
