Lizinqdə yararsız hala düşən əmlakla bağlı zərər tələbi üçün müddət 6 ayı keçməməlidir
Lizinq hüquq münasibətləri xüsusilə kommersiya fəaliyyəti ilə məşğul olan tərəflər arasında geniş yayılmış müqavilə növlərindəndir. Son illər məhkəmə təcrübəsində lizinq müqavilələrindən irəli gələn mübahisələr daha da aktuallaşmışdır. Aşağıda təqdim olunan iş isə uzunmüddətli məhkəmə proseslərini əhatə etmiş, sonda Ali Məhkəmənin Kommersiya Kollegiyasının kassasiya instansiyasında yekun qərarı ilə nəticələnmişdir.
İşin Faktiki Halları
- Lizinq müqavilələri
Cavabdeh (bundan sonra – “MMC”) ilə İddiaçı1 və İddiaçı2 arasında 2012-2013-cü illərdə müxtəlif tarixli daxili maliyyə lizinqi müqavilələri bağlanmışdır. Müqavilələrə əsasən, MMC lizinq predmetləri olan yük avtomobillərini (SHACMAN və HOWO markalı) mülkiyyət hüququna sahib olmaqla, İddiaçı1 və İddiaçı2-nin istifadəsinə vermişdir. Tərəflər lizinq obyektlərinin tamlığının qorunması, istifadəsinə dair məsuliyyət məsələlərini müqavilədə təsbit etmişlər. - Müqavilə öhdəliklərinin icrası və borclar
Növbəti dövrlərdə lizinq alanların ödənişlərində gecikmələr yaranmış, MMC iddia qaldıraraq lizinq predmeti üzrə borcların tutulmasını, lizinq obyekti olan avtomobillərin isə geri qaytarılmasını tələb etmişdir. Lizinq alanlar isə öz növbəsində müqavilə şərtlərini yerinə yetirdiklərini, bəzi avtomobillərin dəyərini öncədən ödəmiş olduqlarını, habelə lizinqə verilən əmlakın bəzilərinin onların mülkiyyətinə keçirilməli olduğunu əsas gətirmişlər. - Əvvəlki məhkəmə qərarları
Mübahisə bir neçə dəfə birinci və apellyasiya instansiyalarına qaytarılmış, iş üzrə müxtəlif ekspertiza rəyləri alınmış, nəticədə bir neçə il ərzində bir sıra qətnamələr qüvvəyə minmiş və sonradan ləğv edilmişdir. Birinci və apellyasiya instansiyası məhkəmələri lizinq obyektlərinin bir hissəsi üzrə lizinq alanların mülkiyyət hüququnu tanımış, digərlərinin isə (üçüncü şəxslərə satılmamış və ya tam ödənilməmiş avtomobillərin) geri qaytarılmasını qərara almışdır. Uzunmüddətli məhkəmə prosesləri nəticəsində işi Ali Məhkəmə bir neçə dəfə baxaraq apellyasiya instansiyasına qaytarmışdır. - Lizinq predmetlərinin qaytarılması və zədələnmə məsələsi
Son məhkəmə prosesində müəyyən edilmişdir ki, İddiaçı1 və İddiaçı2, məhkəmə qətnamələrinin tələbinə əsasən, ümumilikdə 13 yük avtomobilini MMC-yə qaytarmalı olmuşlar. Lakin icra mərhələsində bəzi avtomobillər üçüncü şəxslərə satıldığı üçün ümumiyyətlə geri qaytarılmamış, 6 ədəd avtomobil isə istifadəyə tam yararsız, metal qırıntısı vəziyyətində duracağa yerləşdirilmişdir. MMC-nin iddiasına əsasən, lizinq alanların yararsız hala saldıqları bu avtomobillərə görə ona böyük həcmdə ziyan dəymişdir. - Qarşılıqlı iddialar
- İlk iddia: İddiaçı1 və İddiaçı2 MMC-dən vaxtilə ödənilmiş faizlərin geri qaytarılmasını, eləcə də digər pul tələblərini istəmişlər.
- Qarşılıqlı iddia: MMC isə vurulmuş zərərin (avtomobillərin yararsız hala salınması) və əldən çıxmış faydanın (vaxtında geri qaytarılmış olsaydı, onları başqa müştərilərə lizinqə verməklə əldə edə biləcəyi gəlirin) ödənilməsini tələb etmişdir.
Məhkəmə Araşdırmaları və Ekspert Qaydaları
- Birinci instansiya məhkəməsi bir sıra ekspertiza rəylərinə istinad edərək:
- İddiaçı1 və İddiaçı2-nin pul tələblərini rədd etmişdir.
- Qarşılıqlı iddianı qismən təmin etmiş, 6 avtomobilin yararsız vəziyyətdə qaytarılması səbəbindən MMC-yə müəyyən məbləğdə real zərər ödənilməsini uyğun bilmişdir. Ancaq əldən çıxmış faydaya dair tələbi rədd etmişdir.
- Apellyasiya instansiyası məhkəməsi
Ali Məhkəmənin təlimatları əsasında işi təkrar araşdırmış və belə nəticəyə gəlmişdir ki, MMC-nin bəzi avtomobillərə dair zərərin ödənilməsi tələbi kəsici müddət (MM-in 697.4-cü maddəsində nəzərdə tutulan 6 aylıq müddət) keçdikdən sonra verilmişdir. Qanuna əsasən, “kirayə (lizinq) predmeti geri alındığı andan” etibarən 6 ay ərzində dəymiş ziyanın əvəzi tələb olunmazsa, bu hüquq sönür. Məhkəmə müəyyən etmişdir ki, avtomobillərin bir qismi MMC-yə 2021-ci ilin noyabr və 2022-ci ilin iyulunda təqdim edildiyi halda, MMC bununla bağlı iddiasını daha gec tarixdə qaldırmışdır. Bu səbəbdən, həmin tələblər (5 avtomobil üzrə) kəsici müddətə görə rədd edilmişdir.
Digər 1 avtomobil (-JU-* dövlət nömrə nişanlı) 2022-ci ilin sentyabrında təhvil verildiyi üçün həmin vaxtdan 6 ay keçməmiş məhkəməyə müraciət olunmuşdur və nəticədə, həmin avtomobilin real dəyər fərqi nəzərə alınaraq 26.700 manat zərər müəyyən edilmişdir. - Ekspert rəyləri
Məhkəmə Ekspetizası Mərkəzi tərəfindən avtomobillərin həm yararlı, həm də yararsız vəziyyətlərdəki mümkün bazar dəyəri hesablanmışdır. Bəzi tərəflərin amortizasiya normalarının tətbiqinə dair tələbləri olduğu halda, məhkəmə izah etmişdir ki, lizinq obyektinin “bazarda formalaşan faktiki dəyər”inə baxılır. Vergi Məcəlləsinin 114-cü maddəsindəki amortizasiya normaları, əsasən, vergi-hesablamada xərclərin gəlirdən çıxılması üçün nəzərdə tutulmuşdur və məhkəmə həmin normaların avtomobilin bazar qiyməti hesablanarkən tətbiq edilməsinə əsas görməmişdir.
Ali Məhkəmənin Kassasiya Mərhələsində Yekun Mövqeyi
Ali Məhkəmənin Kommersiya Kollegiyası hər iki tərəfin (MMC və İddiaçı1) kassasiya şikayətlərini araşdırmış və bir sıra mühüm hüquqi məqamlara dair mövqe bildirmişdir:
- Kəsici müddətin (MM-in 697.4-cü maddəsi) tətbiqi
Məhkəmə təsdiq etmişdir ki, qaytarılmış lizinq predmetlərinin dəyişməsi və ya pisləşməsinə görə zərərin əvəzini tələb etməli olan şəxs əşyanı geri aldığı andan etibarən 6 ay ərzində məhkəməyə müraciət etməlidir. Həmin müddət ötürüldükdə, iddia kəsici müddətə görə təmin edilməməlidir. Apellyasiya məhkəməsinin həmin məsələ ilə bağlı gəldiyi nəticə düzgün hesab edilmişdir. - Sözügedən 1 avtomobil üzrə zərərin təsdiqlənməsi
Bir avtomobilin (2022-ci ilin sentyabrında təhvil verilən) son vaxtda qaytarılması səbəbindən, MMC 6 aylıq müddət ərzində iddia qaldırmış və bu avtomobil üzrə 26.700 manat real zərərin əvəzi ödənilmişdir. Ali Məhkəmə bu nəticəni qanuni saymışdır. - Lizinq obyektinin (avtomobilin) yararsız hala düşməsində təqsir məsələsi
Məhkəmə qeyd etmişdir ki, lizinq müqaviləsi qüvvədə olduğu müddətdə MM-in 748-7.1-ci maddəsi və tərəflərin müqavilə şərtlərinə əsasən, lizinq predmeti olan əmlakın qorunması, zərərdən sığortalanması məhz lizinq alanların (İddiaçı1 və İddiaçı2) vəzifəsi olmuşdur. Müqaviləyə xitam verildikdən sonra da lizinq obyektlərinin istifadə edilmədən, açıq yerlərdə uzun müddət saxlanılması və nəticədə zədələnməsi lizinq alanların kobud ehtiyatsızlığı kimi qiymətləndirilmişdir. - Əldən çıxmış fayda tələbi
MMC, lizinq predmeti vaxtında qaytarılsaydı, digər müştərilərə lizinqə verməklə gəlir əldə edə biləcəyini əsas gətirmiş, lakin məhkəmələr bu tələbi rədd etmişdir. Ali Məhkəmə də apellyasiya instansiyasının həmin hissədə gəldiyi nəticəni dəyişdirməmişdir. - Nəticə və qətnamənin qüvvədə saxlanılması
Ali Məhkəmə hər iki kassasiya şikayətini (MMC və İddiaçı1 tərəfindən verilən) rədd etmiş, Bakı Apellyasiya Məhkəməsinin 2024-cü il 4 iyun tarixli qətnaməsini mübahisələndirilən hissədə dəyişdirilmədən saxlamışdır. Bu qərar elan olunduğu andan hüquqi qüvvəyə minmişdir.
Hüquqi Əhəmiyyəti və Nəticə
- Kəsici müddət prinsipi: Mübahisədə əsas mübahisə mövzularından biri ziyanın ödənilməsi ilə bağlı 6 aylıq kəsici müddət olmuşdur. Mülki Məcəllənin 697.4-cü maddəsi əmlak kirayəsi (o cümlədən lizinq) hallarına tətbiq edilir və lizinq predmetinin pisləşməsi ilə bağlı iddiaların, lizinq verən əşyanı geri aldığı andan 6 ay keçdikdə qüvvəsini itirdiyini təsbit edir. Ali Məhkəmə həmin müddəti konstitusion-hüquqi müddət kimi dəyərləndirərək, vaxtında məhkəməyə müraciət etməyən lizinq verənin tələblərinin kəsici müddətə görə rədd edilməsini hüquqi cəhətdən əsaslandırmışdır.
- Təqsirli davranış və maddi zərərin ödənilməsi: Məhkəmələr müəyyən etmişdir ki, lizinq alanlar qaytarmalı olduqları avtomobilləri açıq havada saxlayaraq, onların işlək vəziyyətdə qorunması üçün zəruri tədbirlər görməyərək pisləşməsinə səbəb olmuşlar. Bu, mülki qanunvericiliyin pozuntusu kimi qiymətləndirilmişdir və ziyanın ödənilməsi ilə nəticələnmişdir.
- Əldən çıxmış faydanın rədd edilməsi: MMC-nin lizinq obyektlərini vaxtında almadığı üçün potensial gəlirdən məhrum olması (əldən çıxmış fayda) məhkəmə tərəfindən kifayət qədər sübuta yetirilməmişdir. Məhkəmə göstərmişdir ki, sırf ehtimal edilən və konkret təsdiq olunmayan gəlir mənbələri əldən çıxmış fayda qismində tanınmır. MM-in 21-ci və 443-cü maddələri belə tələblərin yalnız real əsaslarla sübuta yetirilərsə təminini mümkün sayır.
- Qanunsuz sahibliyin hüquqi nəticəsi: Lizinq müqaviləsinə xitam veriləndən sonra lizinq obyektinə sahib olmaq öhdəlik yaratmır; əksinə, lizinq alan avtomobili mülkiyyətçisinə vaxtında təhvil verməli və onun saxlanması üçün minimal ehtiyatlılıq tədbirlərini görməlidir. Bu edilmədikdə, təqsirli davranışdan irəli gələn məsuliyyət yaranır.
- Ekspetiza yanaşması və bazar dəyəri: Məhkəmə bir daha təsdiq etmişdir ki, lizinq predmeti olan texnika bazar qiyməti ilə ölçülür. Vergi Məcəlləsinin 114-cü maddəsindəki amortizasiya normaları vergi uçotu məqsədi ilə istifadə olunur, avtomobilin faktiki bazar dəyərini müəyyən etmək üçün isə müvafiq surətdə ekspert rəyinə, real satış qiymətlərinə və s. göstəricilərə istinad edilir.
Yekun
Göstərilən məhkəmə çəkişməsi, lizinq alğı-satqı münasibətlərində tərəflərin hüquq və öhdəliklərinin necə mürəkkəb nəticələrə səbəb ola biləcəyini bariz şəkildə nümayiş etdirmişdir. Ali Məhkəmə, kəsici müddət, təqsirli davranış, lizinq obyektinin qaytarılmasının hüquqi nəticələri və əldən çıxmış fayda anlayışına dair əhatəli mövqe bildirmişdir. Bu qərar lizinq sahəsindəki mübahisələr üçün presedent xarakteri daşımaqla yanaşı, mülki hüquqda kəsici müddətlərin tətbiqinin əhəmiyyətini bir daha göstərmişdir.
Lizinq alanlar, müqavilələrə xitam verildikdən sonra belə, lizinq obyektinin qorunub saxlanması ilə bağlı zəruri tələbləri yerinə yetirmədikdə, mülkiyyətçinin (lizinq verən) zərər çəkməsi hüquqi mübahisələrə yol açır. Eyni zamanda, lizinq verən məhkəmədə tələbi qaldırarkən mövcud müddətləri (o cümlədən 6 aylıq kəsici müddəti) gözləməlidir.
Məhkəmə prosesinin uzun çəkməsi və tərəflərin çoxsaylı şikayətlər verməsi göstərmişdir ki, lizinq predmeti ilə bağlı mübahisələrin vaxtında və düzgün hüquqi əsaslarla həlli zəruridir. Nəticə etibarilə, Ali Məhkəmənin son qərarı, həm lizinq verənlər, həm də lizinq alanlar üçün məsuliyyət və risk bölgüsünü dəqiq nümayiş etdirən mühüm istinad mənbəyinə çevrilmişdir.
